روایات فراوانى در منابع شیعه به این مطلب اشاره دارد که غسل و کفن و دفن پیامبران و امامان و معصومان، به عهده‌ اوصیاء و امامان و معصومان دیگر است تا آنجا که مرحوم شیخ کلینى در کتاب ارزشمند کافى بابى را به این نام (الامام لا یغسله الا امام من الأئمة علیهم السلام)، اختصاص داده و روایات مربوط به آن را ذکرکرده است.

در ابتدا احادیثى که در این باره نقل شده است را بررسى مى‌کنیم تا ثابت شود که تغسیل و تکفین و تدفین معصوم را فقط معصوم مى‌تواند انجام دهد؛ سپس به این سوال پاسخ مى‌دهیم که امام مهدى (عج) را چه کسى غسل مى‌دهد؟

غسل پیامبر (صلی الله علیه وآله) توسط وصیش حضرت علی (علیه السلام )

روایاتى وجود دارد که درآنها حضرت على علیه السلام به عنوان متولّى غسل پیامبرصل الله علیه وآله معرفى شده است، و همچنین بیان شده است که علت این امر هم به خاطر وصى بودن آن حضرت است.

روایت عبدالله بن مسعود از پیامبر صلی الله علیه وآله:

حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا حَمْزَةُ بْنُ الْقَاسِمِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ الْجُنَیْدِ الرَّازِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَوَانَةَ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مِینَا مَوْلَى عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: قُلْتُ لِلنَّبِیِّ علیه السلام یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ‏ یُغَسِّلُکَ‏ إِذَا مِتَ‏ قَالَ یَغْسِلُ کُلَّ نَبِیٍّ وَصِیُّهُ قُلْتُ فَمَنْ وَصِیُّکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِب‏ علیه السلام...

عبد اللَّه بن مسعود گوید: به پیغمبر صلى الله علیه وآله عرض کردم وقتى از دنیا بروید چه کسى شما را غسل مى‌دهد؟ فرمودند: هر پیغمبرى را وصى او غسل مى‌دهد عرض کردم وصى شما کیست یا رسول اللَّه؟ فرمود على بن ابى طالب....‏

الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفاى381هـ)، کمال الدین و تمام النعمة، ص27،تحقیق: علی اکبر الغفاری، ناشر: مؤسسة النشر الاسلامی (التابعة) لجماعة المدرسین ـ قم، 1405هـ. (مکتبه اهل بیت)

المجلسی، محمد باقر (متوفاى 1111هـ)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج22،ص507،تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسة الوفاء - بیروت - لبنان، الطبعة: الثانیة المصححة، 1403هـ - 1983م.

روایت سلمان فارسی:

عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِی عَیَّاشٍ عَنْ سُلَیْمِ بْنِ قَیْسٍ قَالَ سَمِعْتُ سَلْمَانَ الْفَارِسِیَّ....قَالَ سَلْمَانُ فَأَتَیْتُ عَلِیّاً علیه السلام وَهُوَ یُغَسِّلُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَقَدْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وسلم أَوْصَى عَلِیّاً علیه السلام أَنْ لَا یَلِیَ غُسْلَهُ‏ غَیْرُه‏.....

سلمان ‌گفت: نزد على علیه السّلام آمدم در حالى که پیامبر صلى اللَّه علیه و آله را غسل مى‏داد. زیرا پیامبر صلى اللَّه علیه و آله به على علیه السّلام وصیّت کرده بود که کسى غیر او غسلش را بر عهده نگیرد

سلیم بن قیس (متوفاى80هـ)، کتاب سلیم بن قیس الهلالی،ص 143،ناشر: انتشارات هادی ـ قم‏، الطبعة الأولی، 1405هـ.

روایت موسی بن جعفر از امام صادق علیهما السلام

عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَیَّاشٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قُولَوَیْهِ عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ الْفُضَیْلِ الطَّائِیِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَعْفَرٍ الصَّادِقِ علیه السلام عَنْ أَبِی یُوسُفَ عَنِ الْأَزْهَرِ بْنِ نَظَّامٍ عَنِ أَبِی الْحَسَنِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ عِیسَى بْنِ الْمُسْتَفَادِ مِثْلَهُ (عن موسى بن جعفر عن ابیه علیهما السلام) وَقَالَ کَانَ فِی الصَّحِیفَةِ الْمَخْتُومَةِ الَّتِی نَزَلَتْ مِنَ السَّمَاءِ یَا عَلِیُّ غَسِّلْنِی وَلَا یُغَسِّلْنِی غَیْرُکَ قَالَ فَقُلْتُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله بِأَبِی أَنْتَ وَأُمِّی أَنَا أَقْوَى عَلَى غُسْلِکَ وَحْدِی قَالَ بِذَا أَمَرَنِی جَبْرَئِیلُ وَِذَلِکَ أَمَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ قَالَ فَقُلْتُ فَإِنْ لَمْ أَقْوَ عَلَیْکَ فَأَسْتَعِینُ بِغَیْرِی یَکُونُ مَعِی فَقَالَ جَبْرَئِیلُ یَا مُحَمَّدُ قُلْ لِعَلِیٍّ إِنَّ رَبَّکَ یَأْمُرُکَ أَنْ تُغَسِّلَ ابْنَ عَمِّکَ فَإِنَّمَا السُّنَّةُ أَنْ لَا یُغَسِّلَ الْأَنْبِیَاءَ إِلَّا أَوْصِیَاؤُهُمْ وَإِنَّمَا یُغَسِّلُ‏ کُلَ‏ نَبِیٍ‏ وَصِیُّهُ‏ مِنْ بَعْدِهِ وَهِیَ مِنْ حُجَجِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ لِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه عَلَى أُمَّتِهِ مِنْ بَعْدِهِ فِیمَا قَدِ اجْتَمَعُوا عَلَیْهِ مِنْ قَطِیعَةِ مَا أَمَرَهُمُ اللَّهُ تَعَالَى بِهِ‏ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ صلی الله علیه وآله وَ اعْلَمْ یَا عَلِیُّ أَنَّ لَکَ عَلَى غُسْلِی أَعْوَاناً هُمْ نِعْمَ الْأَعْوَانُ وَالْإِخْوَانُ قَالَ عَلِیٌّ فَقُلْتُ لِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه واله مَنْ بِأَبِی أَنْتَ وَأُمِّی قَالَ جَبْرَئِیلُ وَمِیکَائِیلُ وَإِسْرَافِیلُ وَمَلَکُ الْمَوْتِ وَإِسْمَاعِیلُ صَاحِبُ سَمَاءِ الدُّنْیَا أَعْوَاناً لَکَ قَالَ عَلِیٌّ فَخَرَرْتُ لِلَّهِ سَاجِداً وَقُلْتُ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ لِی أَعْوَاناً وَإِخْوَاناً هُمْ أُمَنَاءُ اللَّهِ تَعَالَى.

پیامبر صلى الله علیه وآله به حضرت على علیه السلام فرمودند: در نامه مهر و موم شده‌اى که از آسمان نازل شد چنین آمده است که یا على تو مرا غسل بده و غیر تو کسى مرا غسل ندهد، به رسول خدا صلى الله علیه وآله گفتم: پدر و مادرم به فداى شما ! من توانایى غسل شما را به تنهایى دارم؟ فرمود: جبرئیل به این امر کرده و خدا نیز به آن امر کرده است. حضرت على علیه السلام به پیامبر صلى الله علیه واله فرمودند: پس اگر توانایى بر این کار نداشتم آیا از دیگرى کمک بگیرم تا با من باشد؟

جبرئیل فرمود: یا محمد به على (علیه السلام) بگو به درستى که خدا امر مى‌‌کند که پسر عمویت را باید غسل بدهی، و فقط سنت بر این است که انبیاء را غسل نمى‌دهند مگر اوصیاى آنها و جز این نیست که هر نبى را وصى بعد از او غسل مى‌دهد؛ و این از حجت هاى خداست بر امت محمد(صلى الله علیه وآله) بعد از پیامبر صلى الله علیه و آله به خاطر اجتماعى که کردند بر قطع آنچه که خدا به آن امرکرده است.

سپس پیامبر صلى الله علیه وآله فرمودند: یا على کمک‌کارانى هستند که در غسل من به توکمک مى‌کنند و چه خوب اعوان و برادرانى هستند؛ على علیه السلام فرمود: پدر و مادرم به فدایت! آنها کیستند؟

فرمودند: جبرائیل و میکائیل و اسرافیل و ملک الموت و اسماعیل صاحب آسمان دنیا که کمک کننده تو هستند.

على علیه السلام فرمودند: سر به سجده شکر گذاردم‏ و گفتم سپاس خدا را که اعوان و برادرانى برایم قرارداد که آنها امناء خداوندند.

المجلسی، محمد باقر (متوفاى 1111هـ)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، 78 ص304،تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسة الوفاء - بیروت - لبنان، الطبعة: الثانیة المصححة، 1403هـ - 1983م.

روایت ابن عباس

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ إِسْحَاقَ رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَیْهِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ حَمْدَانَ الصَّیْدَلَانِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ الْوَاسِطِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ هَارُونَ قَالَ أَخْبَرَنَا خَالِدٌ الْحَذَّاءُ عَنْ أَبِی قِلَابَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ زَیْدٍ الْجَرْمِیِّ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ لَمَّا مَرِضَ رَسُولُ اللَّهِ صل الله علیه وآله وَ عِنْدَهُ أَصْحَابُهُ قَامَ إِلَیْهِ عَمَّارُ بْنُ یَاسِرٍ فَقَالَ لَهُ فِدَاکَ أَبِی وَأُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ یُغَسِّلُکَ مِنَّا إِذَا کَانَ ذَلِکَ مِنْکَ قَالَ ذَاکَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ لِأَنَّهُ لَا یَهُمُّ بِعُضْوٍ مِنْ أَعْضَائِی إِلَّا أَعَانَتْهُ الْمَلَائِکَةُ عَلَى ذَلِکَ فَقَالَ لَهُ فِدَاکَ أَبِی وَأُمِّی یَا رَسُولَ اللَّهِ صل الله علیه وآله فَمَنْ یُصَلِّی عَلَیْکَ مِنَّا إِذَا کَانَ ذَلِکَ مِنْکَ قَالَ مَهْ رَحِمَکَ اللَّهُ ثُمَّ قَالَ لِعَلِیٍّ علیه ویَا ابْنَ أَبِی طَالِبٍ إِذَا رَأَیْتَ رُوحِی قَدْ فَارَقَتْ جَسَدِی فَاغْسِلْنِی وَأَنْقِ غُسْلِی وََفِّنِّی فِی طِمْرَیَّ هَذَیْنِ أَوْ فِی بَیَاضِ مِصْرَ وَبُرْدِ یَمَانٍ وَلَا تُغَالِ کَفَنِی وَاحْمِلُونِی حَتَّى تَضَعُونِی عَلَى شَفِیرِ قَبْرِی‏

ابن عباس گوید: چون رسول خدا صلى الله علیه وآله بیمار شد، گروهى از اصحابش نزد او بودند و عمار بن یاسر از میان آنها برخاست و به او گفت یا رسول اللَّه پدر و مادرم به قربانت! کدام یک از ما شما را غسل دهیم اگر این پیشامد به وجود آمد؟

فرمودند: آن وظیفه على بن ابى طالب است؛ زیرا قصد حرکت دادن هر عضوى از من را کند فرشتگان به او کمک کنند، عرض کرد پدر و مادرم به قربانت! در این پیشامد چه کسى بر شما نماز مى‌خواند؟ فرمود خاموش باش خدایت رحمت کند.

سپس پیغمبر صلى الله علیه وآله فرمودند: یا بن ابى طالب چون دیدى جانم از تنم برآمد تو مرا خوب غسل بده و با این دو پارچه لباس کفنم کن یا در پارچه سفید مصر و برد یمانى، کفن بسیار گران بر من نپوشان، مرا بردارید و ببرید تا بر لب قبرم نهید.

الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفاى381هـ)، الأمالی،ص732 تحقیق و نشر: قسم الدراسات الاسلامیة - مؤسسة البعثة - قم، الطبعة: الأولى، 1417هـ.

روایت ابی عون

عَنْ عبدِ الْوَاحِدِ بنِ أَبی عَوْنٍ قَالَ: (قَالَ رَسُولُ اللَّهِ لِعَلِی بنِ أَبِی طَالِبٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ فِی مَرَضِهِ الَّذِی تُوُفیَ فِیهِ: اِغْسِلْنِی یَا عَلِیُّ إِذَا مِتُّ، فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا غَسَّلْتُ مَیتَاً قَطُّ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ: إِنَّکَ سَتُهَیَّأُ أَوْ تُیَسَّرُ، قَالَ عَلِیٌّ: فَغَسَّلْتُهُ، فَمَا آخُذُ عُضْوَاً إِلاَّ تَبِعَنِی، وَالْفَضْلُ آخِذٌ بِحُضْنِهِ یَقُولُ: أَعْجِلْ یَا عَلِیُّ انْقَطَعَ ظَهْرِی ). (ابنُ سعدٍ )

جامع الاحادیث (الجامع الصغیر وزوائده والجامع الکبیر)، اسم المؤلف: الحافظ جلال الدین عبد الرحمن السیوطی الوفاة: 19/جمادى الاولى / 911هـ، دار النشر.

ابى عون گوید: پیامبر صلى اله علیه وآله در مرضى که منتهى به موتش شد، به حضرت على علیه السلام فرمودند:

اى على ! زمانى که در گذشتم، غسلم بده، حضرت على علیه السلام فرمودند: اى رسول خدا صلى الله علیه واله تاکنون میتى را غسل نداده‌ام؟ پیامبر صلى الله علیه وآله فرمودند: همانا به زودى تو آماده مى‌شوى و مقدور تو مى‌شود، على علیه السلام فرمودند: پس غسل دادم ایشان را و هیچ عضوى از اعضا را بر نداشتم مگر اینکه از من تبعیت مى‌کرد (اعضا خود حرکت مى‌کرد) و فضل زیر بغل ایشان را گرفت وگفت اى على عجله کن پشتم شکست.

روایت امام حسین علیه السلام:

عَنْ جَعْفَرٍ بنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدهِ: أَنَّ عَلِیًّا رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ غَسَّل النَّبِیَّ وَالْعَبَّاسُ یَصُبُّ المَاءَ، وَأُسَامَةُ وَشقرانُ یَحْفَظَانِ الْبَابَ

همانا على علیه السلام پیامبر صلى الله علیه وآله را غسل داد و عباس آب مى‏ریخت‏ و اسامه و شقران از دروازه، محافظت مى‌کردند.

السیوطی، الحافظ جلال الدین عبد الرحمن جامع الاحادیث (الجامع الصغیر وزوائده والجامع الکبیر) ج16 ص18، دار النشر.

آنچه از این چند روایت استفاده مى‌شود، این است که تغسیل و تدفین و نماز پیامبران بر عهده جانشینان آنها است و این کار سنتى است از پیامبران گذشته و حضرت على علیه السلام هم به عنوان وصى رسول خدا صلى الله علیه وآله این سنت را به عهده داشته و متولى تغسیل و تدفین پیامبر صلى الله علیه وآله بود.

غسل فاطمه سلام الله علیها توسط امیرمومنان علیه السلام

در روایات امام صادق علیه السلام در باره غسل دادن حضرت فاطمه سلام الله علیها توسط حضرت على علیه السلام، با آوردن کلمه «الا» به همین نکته اشاره شده است، که چون حضرت فاطمه سلام الله علیها معصومه بود لذا باید معصوم دیگر غسل ایشان را انجام دهد و آن معصوم هم حضرت على علیه السلام بود.

روایت امام باقر از امام حسین علیهما السلام:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ (علیهما السلام) قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ فَاطِمَةَ (سلام الله علیها) مَنْ غَسَّلَهَا قَالَ غَسَّلَهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ- لِأَنَّهَا کَانَتْ صِدِّیقَةً لَمْ‏ یَکُنْ‏ لِیُغَسِّلَهَا إِلَّا صِدِّیقٌ‏.

از امام جعفر صادق علیه السّلام پرسیدند: چه کسى فاطمه علیها السلام را غسل داد؟ فرمودند: حضرت امیر. زیرا چون حضرت زهراى اطهر سلام الله علیها، صدیقه بود، غیر از شخص صدیق کسى حق نداشت وى را غسل دهد.

الحر العاملی، محمد بن الحسن (متوفاى1104هـ)، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، ج2 533ح2834تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، الطبعة: الثانیة، 1414هـ.

روایت خزار قمی از امام صادق علیه السلام:

أَبُو الْحَسَنِ الْخَزَّازُ الْقُمِّیُّ فِی الْأَحْکَامِ الشَّرْعِیَّةِ سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَنْ فَاطِمَةَ مَنْ غَسَّلَهَا فَقَالَ غَسَّلَهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ لِأَنَّهَا کَانَتْ‏ صِدِّیقَةً لَمْ‏ یَکُنْ‏ لِیُغَسِّلَهَا إِلَّا صِدِّیق‏

ابن شهرآشوب، رشید الدین أبی عبد الله محمد بن علی السروی المازندرانی (متوفاى588هـ)، مناقب آل أبی طالب، ج‏3، ص: 138 تحقیق: لجنة من أساتذة النجف الأشرف، ناشر: المکتبة والمطبعة الحیدریة، 1376هـ ـ 1956م.

علامه محمد تقى مجلسى درذیل این حدیث چنین مى‌گوید:

صدیق در لغت به معنى کثیر الصدق است که بسیار راستگو باشد یا بسیار تصدیق نبى کند یا هر چه گوید فعل او مصدق قول او باشد؛ اما در عرف حدیث به معنى معصوم است.

مجلسى، محمدتقى بن مقصود على‏، لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقیه‏، ج‏2، ص: 222،ناشر: مؤسسه اسماعیلیان‏،قم‏،سال چاپ: 1414 ق‏

سیّد نعمت الله جزایرى هم در این باره مى‌گوید:

المراد بالصدیق هنا المعصوم‏

مراد از صدیق در این روایت، معصوم است.

جزائرى، نعمت الله بن عبد الله‏: ریاض الأبرار فی مناقب الأئمة الأطهار، ج‏1، ص: 64،ناشر: مؤسسة التاریخ العربی‏،بیروت‏، 1427 ق- 2006 م‏چاپ: اول‏.

روایت مفضل از امام صادق علیه السلام

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَالِمٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) مَنْ غَسَلَ فَاطِمَةَ قَالَ ذَاکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ کَأَنِّی اسْتَعْظَمْتُ ذَلِکَ مِنْ قَوْلِهِ فَقَالَ کَأَنَّکَ ضِقْتَ بِمَا أَخْبَرْتُکَ بِهِ قَالَ فَقُلْتُ قَدْ کَانَ ذَاکَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ فَقَالَ لَا تَضِیقَنَّ فَإِنَّهَا صِدِّیقَةٌ وَ لَمْ یَکُنْ یَغْسِلُهَا إِلَّا صِدِّیقٌ أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ مَرْیَمَ لَمْ یَغْسِلْهَا إِلَّا عِیسَى.

مفضل گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: چه کسى فاطمه سلام الله علیها را غسل داد؟ فرمود: امیر المؤمنین!

من این مطلب را از گفته آن حضرت بزرگ شمردم و تعجب کردم؛ فرمودند: گویا از آنچه به تو خبر دادم دلتنگ شدى؟ عرض کردم: چنین است، قربانت گردم. فرمودند: دلتنگ مباش، زیرا او صدیقه (معصومه) است و جز معصوم نباید او را غسل دهد، مگر نمى‏دانى که مریم را جز عیسى غسل نداد؟

الکلینی الرازی، أبو جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفاى328 هـ)، الکافی، ج1، ص459، ح4، ناشر: اسلامیه‏، تهران‏، الطبعة الثانیة،1362 هـ.ش.

الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفاى381هـ)، علل الشرائع، ج1، ص184، تحقیق: السید محمد صادق بحر العلوم، ناشر: المکتبة الحیدریة ـ النجف، 1385هـ ـ 1966م

هر چند سنّت بر این است که زنان را زنان غسل مى‌دهند؛ ولى چون حضرت زهراء سلام الله علیها معصومه بودند باید معصوم دیگر ایشان را غسل مى‌داد؛ که این کار توسط همسرش حضرت على علیه السلام انجام شد.

در روایت سوم به عنوان شاهد تاریخى به غسل حضرت مریم هم اشاره مى‌کند که فرزندش عیسى علیه السلام که معصوم است، او را غسل داد.

امام را فقط امام غسل می‌دهد

روایاتى در منابع حدیثى وجود دارد که متولّى امر امام در غسل و کفن و دفنش، فقط امام بعدى است. در وصیت‌هایى که ائمه اطهارعلیهم السلام در باره غسلشان داشته‌اند به این مطلب اشاره کرده‌اند که امام را فقط امام مى‌تواند غسل بدهد.

وصیت امام سجاد (علیه السلام) به امام باقر(علیه السلام)

قطب الدین راوندى چنین نقل مى‌کند:

مَا رَوَى أَبُو بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ‏ کَانَ فِیمَا أَوْصَى بِهِ إِلَیَّ أَبِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام أَنْ قَالَ یَا بُنَیَّ إِذَا أَنَا مِتُّ فَلَا یَلِی غُسْلِی غَیْرُکَ فَإِنَّ الْإِمَامَ لَا یُغَسِّلُهُ إِلَّا إِمَامٌ مِثْلُه‏

الراوندی، قطب الدین (متوفاى573هـ)،الخرائج والجرائح،ج1،ص264، تحقیق ونشر مؤسسة الإمام المهدی علیه السلام ـ قم، الطبعة: الأولى، 1409هـ.

امام باقر(علیه السلام) فرمودند: پدرم على بن حسین (علیه السلام) در وصیتش بر من فرمودند:

اى پسرم هنگامى که ازدنیا رفتم کسى جز تو متولى غسل من نگردد؛ زیرا امام را جز امام همانند او غسل نمى‌دهد.

شبیه همین روایت در مصادر ذیل نیز آمده است:

الإربلی، أبو الحسن علی بن عیسی بن أبی الفتح (متوفاى693هـ)، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج2ص351،ناشر: دار الأضواء ـ بیروت، الطبعة الثانیة، 1405هـ ـ 1985م.

المجلسی، محمد باقر (متوفاى 1111هـ)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج46 ص،166،تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسة الوفاء - بیروت - لبنان، الطبعة: الثانیة المصححة، 1403هـ - 1983م.

وصیت امام صادقبه امام کاظم (علیهما السلام)

روایت ابن شهر آشوب از امام موسى بن جعفر (علیه السلام):

قَالَ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ (علیه السلام)‏ فِیمَا أَوْصَانِی بِهِ أَبِی أَنْ قَالَ یَا بُنَیَ‏ إِذَا أَنَا مِتُ‏ فَلَا یُغَسِّلْنِی‏ أَحَدٌ غَیْرُکَ فَإِنَّ الْإِمَامَ لَا یُغَسِّلُهُ إِلَّا إِمَامٌ

امام کاظم (علیه السلام) فرمودند: پدرم به من وصیت کرد و فرمودند: اى پسرم زمانى که از دنیا رفتم کسى غیر تو من را غسل ندهد؛ چون امام را غسل نمى‌دهد مگر امام.

ابن شهرآشوب، رشید الدین أبی عبد الله محمد بن علی السروی المازندرانی (متوفاى588هـ)، مناقب آل أبی طالب، ج3 ص351، تحقیق: لجنة من أساتذة النجف الأشرف، ناشر: المکتبة والمطبعة الحیدریة، 1376هـ ـ 1956م.

وصیت امام کاظم (علیه السلام) به امام رضا (علیه السلام)

روایت ابوبصیر از امام کاظم (علیه السلام)

روى الحسن، قال: أخبرنا أحمد، قال: حدثنا محمد بن علی الصیرفی، عن علی بن محمد، عن الحسن، عن أبیه، عن أبی بصیر، قال: سمعت العبد الصالح (علیه السلام) یقول: لما حضر أبی الموت قال: یا بنی لا یلی غسلی غیرک، فإنی غسلت أبی، و غسل أبی أباه، و الحجة یغسل‏ الحجة.

ابوبصیر گوید: از امام کاظم (علیه السلام) شنیدم که مى فرمودند: پدرم هنگام احتضار به من فرمود: اى پسرم! غیر از تو کسى متولى غسل من نشود؛ زیرا من پدرم را غسل دادم وپدرم هم پدرش را؛ و حجت را فقط حجت غسل مى‌دهد.

طبرى آملى صغیر، محمد بن جریر بن رستم‏، دلائل الامامه،ص328، محقق / مصحح: قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثةناشر: بعثت‏،ایران؛ قم چاپ: اول‏، 1413 ق‏

شاهد بر اینکه این روایت، از امام کاظم علیه السلام است، این است که لقب «عبد صالح» در روایات شیعه، منصرف به آن حضرت است؛ مرحوم تفرشى در «نقد الرجال» مى‌نویسد:

وکلما ورد عن أبی إبراهیم أو العبد الصالح أو عبد صالح أو عن الفقیه فهو: الکاظم (علیه السلام)

هر آنچه روایت از ابوابراهیم یا عبد صالح یا فقیه آمده باشد، از امام کاظم علیه السلام است

: التفرشی (وفات: ق 11)، نقد الرجال، ج5 ص316، تحقیق: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث

ناشر: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث – قم،الطبعه الأولى،شوال 1418

طبق این چند روایت که در بعضى از آنها حصر با «الّا» بیان شده است، کسى غیر از امام و حجت خدا، نمى‌تواند متولّى امر غسل امام و حجت دیگر شود.

روایات امام رضا (علیه السلام) درباره غسل امام

روایت ابو معمر از امام رضا (علیه السلام):

الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو مَعْمَرٍ قَالَ سَأَلْتُ الرِّضَا علیه السلام عَنِ الْإِمَامِ یَغْسِلُهُ الْإِمَامُ قَالَ سُنَّةُ مُوسَى بْنِ عِمْرَانَ (علیه السلام)‏

ابو معمر گوید: از امام رضا علیه السلام در باره این قضیه که «امام را امام غسل مى‏دهد» سؤال کردم، فرمود: سنتى است از موسى بن عمران علیه السلام.

الکلینی الرازی، أبو جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفاى328 هـ)، الکافی، ج1 ص385،ح2، ناشر: اسلامیه‏، تهران‏، الطبعة الثانیة،1362 هـ.ش.

طبق احتمال علامه مجلسى وصى موسى (علیه السلام) یوشع حاضر شد و موسى را غسل داد.

فان الظاهر من الاخبار أن موسى علیه السلام غسلته الملائکة، والمراد أنه کما غسل موسى المعصوم لا یغسل الامام إلا معصوم، مع أنه یحتمل أن یکون حضر یوشع لغسله علیهما السلام

ظاهر از اخبار این است که ملائکه موسى علیه السلام را غسل دادند و مراد این است، همچنان که موسى را معصوم غسل داد امام را هم باید معصوم غسل بدهد و این احتمال هم هست که یوشع حاضر شد و موسى را غسل داد

محمد باقر (متوفاى 1111هـ)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار ج27ص29،تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسة الوفاء - بیروت - لبنان، الطبعة: الثانیة المصححة، 1403هـ - 1983م.

در این روایت امام رضا علیه السلام در جواب ابو معمر در باره غسل امام توسط امام، این سخن وى را تایید کرده و این کار را از سنت پیامبران گذشته به شمار آورد و با ذکر یک نمونه بیان کردند که معصوم توسط معصوم غسل داده مى‌شود.

روایت احمد بن عمر از امام رضاعلیه السلام

الْحُسَیْن بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَّالِ أَوْ غَیْرِهِ عَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ إِنَّهُمْ یُحَاجُّونَّا یَقُولُونَ إِنَّ الْإِمَامَ لَا یَغْسِلُهُ إِلَّا الْإِمَامُ قَالَ فَقَالَ مَا یُدْرِیهِمْ مَنْ غَسَلَهُ فَمَا قُلْتَ لَهُمْ قَالَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قُلْتُ لَهُمْ إِنْ قَالَ ‏مَوْلَایَ إِنَّهُ غَسَلَهُ تَحْتَ عَرْشِ رَبِّی فَقَدْ صَدَقَ وَ إِنْ قَالَ غَسَلَهُ فِی تُخُومِ الْأَرْضِ فَقَدْ صَدَقَ قَالَ لَا هَکَذَا قَالَ فَقُلْتُ فَمَا أَقُولُ لَهُمْ قَالَ قُلْ لَهُمْ إِنِّی غَسَلْتُهُ فَقُلْتُ أَقُولُ لَهُمْ إِنَّکَ غَسَلْتَهُ فَقَالَ نَعم

وشاء گوید: احمد بن عمر بود یا دیگرى که گفت به حضرت رضا علیه السلام عرض کردم: آنها (واقفیه که منکر امامت امام رضا علیه السلام و نیز منکر وفات پدرش هستند) با ما مشاجره مى‏کنند و مى‏گویند: امام را جز امام غسل نمى‏دهد (پس چگونه مى‏گویید موسى بن جعفر(ع) در بغداد وفات یافته، در صورتى که شما در مدینه بودید) فرمود: آنها چه مى‏دانند کى او را غسل داده است؟ تو به آنها چه جواب دادى؟ عرض کردم: قربانت، من به آنها گفتم: اگر مولایم بگوید، خودم او را در زیر عرش پروردگار غسل داده‏ام راست گفته است و اگر بگوید در دل زمین غسل داده‏ام راست گفته؛ فرمود: این چنین نگو! عرض کردم ‏پس چه بگویم؟

فرمود: به آنها بگو من غسلش داده‏ام. عرض کردم: بگویم شما غسلش داده‏اید؟ فرمود: آرى.

الکلینی الرازی، أبو جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفاى328 هـ)، الکافی، ج1 ص385،ح1،ناشر: اسلامیه‏، تهران‏، الطبعة الثانیة،1362 هـ.ش.

این روایت نشان مى‌دهد که مسأله غسل امام توسط امام در زمان ائمه مشهور بوده و از ضروریات به شمار مى‌آمده است وامام رضا (علیه السلام) غسل پدرش را هرچند فرسنگ‌ها از وى دور بوده است، به خودش نسبت داده است.

روایت اسماعیل بن سهل با یک واسطه از امام رضا(علیه السلام )

مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ عَنْ جََعفرِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ حَمْدَانَ بْنِ سُلَیْمَانَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ سَهْلٍ قَالَ حَدَّثَنَا بَعْضُ أَصْحَابِنَا وَ سَأَلَنِی أَنْ أَکْتُمَ اسْمَهُ قَالَ کُنْتُ عِنْدَ الرِّضَا علیه السلام فَدَخَلَ عَلَیْهِ عَلِیُّ بْنُ أَبِی حَمْزَةَ وَ ابْنُ السَّرَّاجِ وَ ابْنُ الْمُکَارِی........قَالَ لَهُ عَلِیٌّ(ابْنُ أَبِی حَمْزَةَ) إِنَّا رَوَیْنَا عَنْ آبَائِکَ (علیهم السلام) أَنَّ الْإِمَامَ لَا یَلِی أَمْرَهُ إِلَّا إِمَامٌ مِثْلُهُ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ فَأَخْبِرْنِی عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ (علیه السلام) کَانَ إِمَاماً أَوْ کَانَ غَیْرَ إِمَامٍ قَالَ کَانَ إِمَاماً قَالَ فَمَنْ وَلِیُّ أَمْرِهِ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ قَالَ وَ أَیْنَ کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ کَانَ مَحْبُوساً فِی یَدِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ زِیَادٍ قَالَ خَرَجَ وَ هُمْ کَانُوا لَا یَعْلَمُونَ حَتَّى وَلِیَ أَمْرَ أَبِیهِ ثُمَّ انْصَرَفَ فَقَالَ لَهُ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام إِنَّ هَذَا [الَّذِی‏] أَمْکَنَ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیه السلام أَنْ یَأْتِیَ کَرْبَلَاءَ فَیَلِیَ أَمْرَ أَبِیهِ فَهُوَ یُمْکِنُ صَاحِبَ الْأَمْرِ أَنْ یَأْتِیَ بَغْدَادَ فَیَلِیَ أَمْرَ أَبِیهِ ثُمَّ یَنْصَرِفَ وَ لَیْسَ فِی حَبْسٍ ولَا فِی إِسَارٍ.....

اسماعیل بن سهل گفت: یکى از اصحاب این چنین گفت ولى تقاضا کرد اسمش را نبرم؛ گفت: خدمت حضرت رضا علیه السلام بودم؛ على بن ابى حمزه و ابن سراج و ابن مکارى وارد شدند.

ابن ابى حمزه (رهبر این گروه واقفه) به هشتمین امام علیه‏السلام گفت: «از پدران شما روایت است که کار غسل و کفن و نماز امام معصوم را جز امام معصوم انجام نمی‏دهد، اگر شما امام پس از پدرت حضرت کاظم(ع) هستی، چرا بر پیکر او نماز نخواندی؟

حضرت در پاسخ این مرد فرمودند: «آیا حضرت حسین علیه‏السلام از نظر شما امام راستین نیست؟

على بن ابی‏حمزة بطائنى گفت: «چرا!» فرمود: پس چه کسى بر او نماز خواند؟

پاسخ داد: «حضرت سجاد علیه‏السلام»

حضرت رضا علیه‏السلام فرمودند: «امام سجاد (علیه السلام) کجا بود؟ او که در زندان دژخیم اموى عبیدالله زندانى بود.»

پاسخ داد: «آن حضرت در پرتو اعجاز و قدرت ویژه‏ امامت از زندان خارج شد و به کربلا آمد و پس از انجام امور بی‏آنکه زندانبانان بدانند، بازگشت.»

حضرت رضا علیه‏السلام فرمودند: «اگر این کار بر امام سجاد علیه‏السلام که آن روزها در زندان و اسارت بود ممکن باشد، پس چرا به امام راستین دیگرى که در زندان و اسارت هم نبود، ممکن نباشد که از مدینه به بغداد بشتابد و بر پیکر مطهر پدر نماز بخواند و آنگاه به مدینه باز گردد؟»

المجلسی، محمد باقر (متوفاى 1111هـ)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار،ج،48 ص270،ح29، تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسة الوفاء - بیروت - لبنان، الطبعة: الثانیة المصححة، 1403هـ - 1983م.

آنچه از این روایات استفاده مى‌شود، این است که امام را به‌جزء امام نمى‌تواند غسل بدهد.این مسأ‌له تا آنجایى مشهور بوده که «گروه واقفیه» از این راه براى صحت ادعاى خویش در عصر حضرت رضا علیه‏السلام استدلال مى‌کردند؛ ولى امام رضا علیه السلام با جواب نقضى به آنها، استدلال آنها را باطل کرده و ثابت کردند که امام بعدى هرچند هنگام مرگ امام قبلى در جاى دورى باشد؛ ولى با عنایت و قدرت خدادادی. (طى الارض) خود را به آن امام مى‌رساند و خود شخصا مراسم تدفین و تغسیل و نماز او را انجام مى‌دهد.

شیخ عباس قمى دراین باره چنین مى‌گوید:

اعلم أنه قد ثبت فی محله أنه لا یلی أمر المعصوم إلا المعصوم و أن الإمام لا یغسله إلا الإمام، و لو قبض إمام فی المشرق و کان وصیه فی المغرب لجمع اللّه بینهما.

بدان که در جاى خود ثابت شده است که متولى دفن و کفن معصوم باید معصوم باشد و امام را جز امام غسل ندهد و اگر امامى در مشرق از دنیا برود و وصى او در مغرب باشد، خدا آنها را به هم مى‌رساند.

شیخ عباس قمى‏، نفس المهموم فی مصیبة سیدنا الحسین المظلوم و یلیه نفثة المصدور فیما یتجدد به حزن العاشور، ص354، ناشر: المکتبة الحیدریة،مکان نشر: نجف‏سال چاپ چاپ: اوّل‏،: 1421 ق‏

کفن و دفن امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) توسط امام حسین (علیه السلام)

حال با روشن شدن مسأله غسل امام. مى‌خواهیم بدانیم که غسل و دفن و کفن امام زمان (علیه السلام) به عهده کدام معصوم خواهد بود؟.

روایاتى وجود دارد که در اواخر عمر حضرت مهدى (عجل الله تعالى فرجه الشریف)، امام حسین (علیه السلام) و اصحابش زنده مى‌شوند و امام زمان (علیه السلام) بعد از آنکه جدش امام حسین (علیه السلام) و یارانش را به مردم معرفى مى‌کند از دنیا مى‌رود و امام حسین (علیه السلام)، غسل، کفن، حنوط و دفن ایشان را به عهده مى‌گیرد.

روایاتى در بیان وتعیین مصداق آیه 6 سوره اسراء «ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْناکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنینَ وَ جَعَلْناکُمْ أَکْثَرَ نَفیرا «سپس شما را بر آنها چیره مى‏کنیم و شما را به وسیله دارایى‌ها و فرزندانى کمک خواهیم کرد و نفرات شما را بیشتر (از دشمن) قرار مى‏دهیم»، نقل شده است که به موضوع غسل و کفن و دفن امام زمان (عجل الله تعالى فرجه الشریف) هم اشاره کرده است:

روایت صالح بن سهل از امام صادق (علیه السلام)

عن صالح بن سهل عن أبی عبد الله علیه السلام …( ثم رددنا لکم الکرة علیهم وأمددناکم بأموال وبنین وجعلناکم أکثر نفیرا )، خُرُوجُ الْحُسَیْنِ (علیه السلام) فِی الْکَرَّةِ فِی سَبْعِینَ رَجُلًا مِنْ أَصْحَابِهِ الَّذِینَ قُتِلُوا مَعَهُ عَلَیْهِمُ الْبِیضُ الْمُذَهَّبُ لِکُلِّ بِیضَةٍ وَجْهَانِ وَ الْمُؤَدِّی إِلَى النَّاسِ أَنَّ الْحُسَیْنَ قَدْ خَرَجَ فِی أَصْحَابِهِ حَتَّى لَا یَشُکَّ فِیهِ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَنَّهُ لَیْسَ‏ بِدَجَّالٍ‏ وَ لَا شَیْطَانٍ الْإِمَامُ الَّذِی بَیْنَ أَظْهُرِ النَّاسِ یَوْمَئِذٍ فَإِذَا اسْتَقَرَّ عِنْدَ الْمُؤْمِنِ أَنَّهُ الْحُسَیْنُ لَا یَشُکُّونَ فِیهِ وَ بَلَغَ عَنِ الْحُسَیْنِ الْحُجَّةُ الْقَائِمُ بَیْنَ أَظْهُرِ النَّاسِ وَ صَدَّقَهُ الْمُؤْمِنُونَ بِذَلِکَ جَاءَ الْحُجَّةَ الْمَوْتُ فَیَکُونُ الَّذِی یَلِی غُسْلَهُ وَ کَفْنَهُ وَ حَنُوطَهُ وَ إِیلَاجَهُ حُفْرَتَهُ الْحُسَیْنَ وَ لَا یَلِی الْوَصِیَّ إِلَّا الْوَصِیُّ وَ زَادَ إِبْرَاهِیمُ فِی حَدِیثِهِ ثُمَّ یَمْلِکُهُمُ الْحُسَیْنُ حَتَّى یَقَعَ حَاجِبَاهُ عَلَى عَیْنَیْهِ.

امام صادق علیه السلام مى فرماید: مقصود، ازآیه« ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ»، خروج و رجعت امام حسین علیه السّلام با هفتاد تن از اصحابش است که با او کشته شدند در حالى که که کلاه خودهاى زرّین بر سر دارند که هر کلاه خودى، دو رو دارد؛ و به مردم خبر مى‏دهند که این حسین علیه السّلام است که با اصحابش رجعت کرده و بیرون آمده تا مؤمنان در مورد او دچار شک و تردید نشوند و خیال نکنند که او شیطان یا دجّال است. این در حالى است که هنوز حجت بن الحسن (عجل الله فرجه) در میان مردم است، و چون در دل مؤمنان استوار شود که او حسین علیه السّلام است، و ایشان را به خاطر همین تصدیق کردند، اجل امام دوازدهم که حجت است فرا رسد، همان امام حسین علیه السّلام خواهد بود که او را غسل مى‏دهد و کفن و حنوط مى‏کند و به خاکش مى‏سپارد، و عهده‏دار تجهیز جنازه وصى نشود مگر وصى و امام.

و ابراهیم در این حدیث آورده است که پس از رحلت امام زمان (عجل الله تعالى فرجه الشریف) و تدفین ایشان، امام حسین(علیه السلام) عهده دار حکومت جهانی ایشان می‌شوند و به قدری حکومت می‌کنند که از کثرت سن، ابروهایش روی دیدگان مبارکش را می‌پوشاند.

العیاشی السلمی السمرقندی، محمد بن مسعود بن عیاش (متوفای320هـ) تفسیر العیاشی، ج2،ص 281، تحقیق: السید هاشم الرسولی المحلاتی، ناشر: المکتبة العلمیة الإسلامیة – طهران.

الکلینی الرازی، أبو جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفاى328 هـ)، الأصول من الکافی،ج6 ص206،ح251، ناشر: اسلامیه‏، تهران‏، الطبعة الثانیة،1362 هـ.ش.

المجلسی، محمد باقر (متوفاى 1111هـ)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج،51ص56،ح46، تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسة الوفاء - بیروت - لبنان، الطبعة: الثانیة المصححة، 1403هـ - 1983م.

روایت عبدالله بن قاسم از امام صادق (علیه السلام)

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأَصَمِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ الْبَطَلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام‏).....«.ثُمَّ رَدَدْنا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِم‏، خُرُوجُ الْحُسَیْنِ (علیه السلام) فِی سَبْعِینَ مِنْ أَصْحَابِهِ عَلَیْهِمُ الْبَیْضُ الْمُذَهَّبُ لِکُلِّ بَیْضَةٍ وَجْهَانِ الْمُؤَدُّونَ إِلَى النَّاسِ أَنَّ هَذَا الْحُسَیْنَ قَدْ خَرَجَ حَتَّى لَا یَشُکَّ الْمُؤْمِنُونَ فِیهِ وَ أَنَّهُ لَیْسَ بِدَجَّالٍ وَ لَا شَیْطَانٍ وَ الْحُجَّةُ الْقَائِمُ بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ فَإِذَا اسْتَقَرَّتِ الْمَعْرِفَةُ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ أَنَّهُ الْحُسَیْنُ (علیه السلام) جَاءَ الْحُجَّةَ الْمَوْتُ فَیَکُونُ الَّذِی یُغَسِّلُهُ وَ یُکَفِّنُهُ وَ یُحَنِّطُهُ وَ یَلْحَدُهُ فِی حُفْرَتِهِ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ )علیه السلام( وَ لَا یَلِی الْوَصِیَّ إِلَّا الْوَصِی‏.

الکلینی الرازی، أبو جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفاى328 هـ)، الکافی، ج8، ص206،ح250، ناشر: اسلامیه‏، تهران‏، الطبعة الثانیة،1362 هـ.ش.

در روایت دیگرى که از مختصر البصائر و بحار الانوار نقل مى کنیم به این نکته هم اشاره شده است که اولین شخصى که رجعت مى‌کند، امام حسین (علیه السلام) است که متکفّل غسل و تدفین فرزندش امام مهدى عجل الله فرجه مى‌شود.

روایت عقبه از امام صادق (علیه السلام)

مِمَّا رَوَاهُ لِی السَّیِّدُ الْجَلِیلُ بَهَاءُ الدِّینِ عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ الْحَمِیدِ الْحُسَیْنِیُّ رَوَاهُ بِطَرِیقِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْإِیَادِیِّ یَرْفَعُهُ إِلَى أَحْمَدَ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام)‏ سُئِلَ عَنِ الرَّجْعَةِ أَ حَقٌّ هِیَ؟ قَالَ: نَعَمْ. فَقِیلَ لَهُ: مَنْ أَوَّلُ مَنْ یَخْرُجُ؟ قَالَ الْحُسَیْنُ‏ یَخْرُجُ‏ عَلَى‏ أَثَرِ الْقَائِمِ‏ علیه السلام. قُلْتُ: وَ مَعَهُ النَّاسُ کُلُّهُمْ؟ قَالَ: لَا بَلْ کَمَا ذَکَرَ اللَّهُ تَعَالَى فِی کِتَابِهِ‏ «یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجاً» قَوْمٌ بَعْدَ قَوْمٍ.

وَ عَنْهُ (علیه السلام)‏ وَ یُقْبِلُ الْحُسَیْنُ (علیه السلام) فِی أَصْحَابِهِ الَّذِینَ قُتِلُوا مَعَهُ وَ مَعَهُ سَبْعُونَ نَبِیّاً کَمَا بَعَثُوا مَعَ مُوسَى بْنِ عِمْرَانَ فَیَدْفَعُ إِلَیْهِ الْقَائِمُ (علیه السلام) الْخَاتَمَ فَیَکُونُ الْحُسَیْنُ‌ (علیه السلام)‌ هُوَ الَّذِی یَلِی غُسْلَهُ وَ کَفْنَهُ وَ حَنُوطَهُ وَ یُوَارِیهِ فِی حُفْرَتِهِ.

شیخ حسن بن سلیمان در کتاب «منتخب البصائر» از بهاء الدین سید على بن عبد الحمید حسینى باسناد خود از احمد بن عقبه از پدرش روایت مى‌کند که از حضرت صادق علیه السّلام پرسیدند: آیا رجعت صحیح است؟ فرمود: آرى. گفتند: نخستین کسى که مى‏آید کیست؟ فرمود: حسین علیه السّلام است که بعد از ظهور قائم علیه السّلام مى‏آید.

عرض شد آیا همه مردم با او هستند؟ فرمود: نه بلکه چنان است که خدا میفرماید «یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجاً» مردمى بعد از مردمى مى‏آیند. و هم آن حضرت فرمود: امام حسین (علیه السلام) با یارانش که با وى کشته شدند در حالى که هفتاد پیغمبرى که با حضرت موسى بن عمران برانگیخته شدند با اوست، بازگشت به دنیا مى‌کنند. قائم، انگشتر خود را به امام حسین(علیه السلام) مى‌دهد چون قائم رحلت کند، امام حسین علیه السّلام او را غسل مى‌دهد و کفن مى‌کند و حنوط کرده در قبر مى‌گذارد.

الحلی، الحسن بن سلیمان، مختصر بصائر الدرجات،ص48، ناشر: منشورات المطبعة الحیدریة - النجف الأشرف الطبعة: الأولى، 1370 - 1950 م

المجلسی، محمد باقر (متوفاى 1111هـ)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج53ص39،ح103، تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسة الوفاء - بیروت - لبنان، الطبعة: الثانیة المصححة، 1403هـ - 1983م،

طبق این روایات از بین امامان کسى که امام زمان علیه السلام را غسل و کفن و دفن مى‌کند، امام حسین علیه السلام است که هنگام نزدیک شدن رحلت امام مهدى علیه السلام زنده مى‌شود و حکومت جهانى فرزندش را ادامه مى‌دهد.

بررسی روایات به ظاهر معارض

در راوایات فراوانى که ذکر شد به این نتیجه رسیدیم که غسل انبیاء و امامان و معصومان فقط توسط اوصیاء و معصومان دیگر انجام مى‌شود؛ ولى در مقابل این روایات، احادیثى به چشم مى‌خورد که در آنها غسل امام و یا معصوم به غیر امام و یا غیر معصوم موکول شده است.

روایات مربوط به غسل امام کاظم علیه السلام

روایت ابی سمّال از امام رضا(علیه السلام)

مُعَاوِیَةُ بْنُ حُکَیْمٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی سَمَّالٍ‏ قَالَ: کَتَبْتُ إِلَى أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام أَنَّا قَدْ رَوَیْنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّ الْإِمَامَ لَا یُغَسِّلُهُ إِلَّا الْإِمَامُ وَ قَدْ بَلَغَنَا هَذَا الْحَدِیثُ فَمَا تَقُولُ فِیهِ فَکَتَبَ إِلَیَّ أَنَّ الَّذِی بَلَغَکَ هُوَ الْحَقُّ قَالَ فَدَخَلْتُ عَلَیْهِ بَعْدَ ذَلِکَ فَقُلْتُ لَهُ- أَبُوکَ مَنْ غَسَّلَهُ وَ مَنْ وَلِیَهُ فَقَالَ لَعَلَّ الَّذِینَ حَضَرُوهُ أَفْضَلُ مِنَ الَّذِینَ تَخَلَّفُوا عَنْهُ قُلْتُ وَ مَنْ هُمْ قَالَ حَضَرُوهُ الَّذِینَ حَضَرُوا یوسف علیه السلام مَلَائِکَةُ اللَّهِ وَ رَحْمَتُه‏.

ابو سمال گوید: نوشتم بر امام رضا (علیه السلام) که بر ما از ابا عبدالله (علیه السلام) روایت شده است که امام را جز امام غسل نمى‏دهد این حدیث بر ما رسیده است نظر شما در این باره چیست؟

امام نوشت آنچه بر شما رسیده حق است، سمال گوید: بعد از آن جریان بر امام رضا علیه السلام داخل شدم و گفتم پدرت را چه کسى غسل داد و چه کسى متولى امر او شد، فرمود: شاید کسانى که بر این کار حاضر شدند بهتر بودند از کسانى که از این امر تخلف کردند (حاضرنشدند)، گفتم آنها چه کسانى بودند؟ فرمود: بر او (امام کاظم (ع)) حاضر شدند همان کسانى که بر یوسف حاضر شدند که آنها ملائکه خدا بودند.

حلى، حسن بن سلیمان بن محمد، مختصر البصائر، ص77، محقق / مصحح: مظفر، مشتاق،؛ قم‏،مؤسسة النشر الإسلامی‏الطبعه الااول: 1421 ق‏

روایت طلحه از امام رضا علیه السلام:

الْحُسَیْنُ‏ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ یُونُسَ عَنْ طَلْحَةَ قَالَ‏ قُلْتُ لِلرِّضَا علیه السلام إِنَّ قال: قلت للرضا علیه السلام: إِنَّ الْإِمَامَ لَا یُغَسِّلُهُ إِلَّا الْإِمَامُ، فَقَالَ أمَا تَدْرُونَ مَنْ حَضَرَ یُغَسِّلُهُ قَدْ حَضَرَهُ خَیْرٌ مِمَّنْ غَابَ عَنْهُ الَّذِینَ حَضَرُوا یُوسُفَ فِی الْجُبِّ ‏.

طلحه گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: امام را جز امام غسل نمى‏دهد؟ فرمود: آیا نمى‏دانید چه کسى براى غسلش حاضر مى‏شود؟ کسى حاضر شود که بهتر است از آنکه از او غایب است همان کسانى که در چاه نزد یوسف حاضر شدند، زمانى که ابوین و خانواده‏اش از او غایب بودند.

المجلسی، محمد باقر (متوفاى 1111هـ)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج‏27، ص289،ح2، تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسة الوفاء - بیروت - لبنان، الطبعة: الثانیة المصححة، 1403هـ - 1983م.

آنچه از ظاهر این دو روایت استفاده مى‏شود این است که ملائکه براى غسل امام کاظم علیه السلام حاضر شدند، زیرا آنها بودند که در چاه به یارى یوسف رسیدند.

پاسخ:

این دو روایت، غسل دادن امام را نفى نمى‏کند و شاید از نظر تقیه صادر شده باشد. همچنان که علامه مجلسى بر تقیه حمل مى‌کند

لعل الخبرین محمولان على التقیة إما من أهل السنة أو من نواقص العقول من الشیعة مع أن کلا منهما صحیح فی نفسه إذ الرحمة فی الخبر الأول إشارة إلى الإمام و فی الخبر الثانی لم ینف صریحا حضور الإمام و حضور الملائکة لا ینافی حضوره و سیأتی فی باب تاریخ موسى علیه السلام أخبار کثیرة دالة على حضور الرضا علیه السلام عند الغسل‏.

شاید بشود این دو خبر را بر تقیه حمل کرد یا به جهت وجود مخالف و یا به خاطر شیعیان ضعیف العقل، هر کدام که باشد در جاى خود صحیح است؛ چون رحمت در خبر اول اشاره به امام است و در خبر دوم نیز صریحا حضور امام را نفى نکرد و حضور ملائکه نیز با حضور امام منافات ندارد.

غسل پیامبر صی الله علیه وآله وائمه علیهم السلام توسط ملائکه

روایت امام صادق علیه السلام

أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَى عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام‏) لَمَّا قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله علیه وآله) هَبَطَ جَبْرَئِیلُ وَ مَعَهُ الْمَلَائِکَةُ وَ الرُّوحُ الَّذِینَ کَانُوا یَهْبِطُونَ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ قَالَ فَفُتِحَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ بَصَرُهُ فَرَآهُمْ فِی مُنْتَهَى السَّمَاوَاتِ إِلَى الْأَرْضِ یُغَسِّلُونَ النَّبِیَّ مَعَهُ وَ یُصَلُّونَ مَعَهُ عَلَیْهِ وَ یَحْفِرُونَ لَهُ وَ اللَّهِ مَا حَفَرَ لَهُ غَیْرُهُمْ حَتَّى إِذَا وُضِعَ فِی قَبْرِهِ نَزَلُوا مَعَ مَنْ نَزَلَ فَوَضَعُوهُ فَتَکَلَّمَ وَفُتِحَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام سَمْعُهُ فَسَمِعَهُ یُوصِیهِمْ بِهِ فَبَکَى وَ سَمِعَهُمْ یَقُولُونَ لَا نَأْلُوهُ جُهْداً وَإِنَّمَا هُوَ صَاحِبُنَا بَعْدَکَ إِلَّا أَنَّهُ لَیْسَ یُعَایِنُنَا بِبَصَرِهِ بَعْدَ مَرَّتِنَا هَذِهِ حَتَّى إِذَا مَاتَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) رَأَى الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ مِثْلَ ذَلِکَ الَّذِی رَأَى وَ رَأَیَا النَّبِیَّ (صلى الله علیه وآله) أَیْضاً یُعِینُ الْمَلَائِکَةَ مِثْلَ الَّذِی صَنَعُوا بِالنَّبِیِّ حَتَّى إِذَا مَاتَ الْحَسَنُ رَأَى مِنْهُ الْحُسَیْنُ مِثْلَ ذَلِکَ وَ رَأَى النَّبِیَّ وَ عَلِیّاً یُعِینَانِ الْمَلَائِکَةَ حَتَّى إِذَا مَاتَ الْحُسَیْنُ رَأَى عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ مِنْهُ مِثْلَ ذَلِکَ وَ رَأَى النَّبِیَّ وَ عَلِیّاً وَ الْحَسَنَ یُعِینُونَ الْمَلَائِکَةَ حَتَّى إِذَا مَاتَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ رَأَى مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ مِثْلَ ذَلِکَ وَ رَأَى النَّبِیَّ وَ عَلِیّاً وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ یُعِینُونَ الْمَلَائِکَةَ حَتَّى إِذَا مَاتَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ رَأَى جَعْفَرٌ مِثْلَ ذَلِکَ وَ رَأَى النَّبِیَّ وَ عَلِیّاً وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ یُعِینُونَ الْمَلَائِکَةَ حَتَّى إِذَا مَاتَ جَعْفَرٌ رَأَى مُوسَى مِنْهُ مِثْلَ ذَلِکَ هَکَذَا یَجْرِی إِلَى آخِرِنَا

امام صادق علیه السلام فرمودند: وقتى که پیامبر اکرم- صلّى اللَّه علیه و آله- قبض روح شد، جبرئیل با فرشتگانى که در شب قدر هبوط مى‏کردند، پایین آمد. على علیه السّلام چشمان خود را باز کرد و آنان را دید که از انتهاى آسمان ها تا زمین کشیده شده‏اند.

آنگاه پیامبر را با کمک على علیه السّلام غسل دادند و بر آن حضرت نماز خواندند و براى او قبرى حفر نمودند و کسى غیر از آنان براى حضرت قبرى نکند.

و هنگامى که پیامبر در قبرش گذاشته شد، سخن گفت و گوش على علیه السّلام باز شد و شنید که پیامبر صلى الله علیه وآله، على علیه السّلام را به آنان سفارش مى‏کرد و از ملائکه شنید که مى‏گفتند: هر آنچه از دست ما بر آید براى کمک به او (حضرت على علیه السلام) انجام خواهیم داد، او پیشواى ما بعد از پیامبر صلى الله علیه وآله است و او دیگر ما را با چشم سر نخواهد دید، و تنها صداى ما را خواهد شنید.

تا اینکه امیر مؤمنان علیه السّلام از دنیا رفت و امام حسن مانند آنچه را که ‏پدرش دیده بود، دید و دید که پیامبر صلى الله علیه واله نیز به ملائکه کمک مى‌کرد.

و هنگام وفات امام حسن علیه السّلام، امام حسین علیه السّلام مثل همین را دید و دید که پیامبر صلى الله علیه واله و على علیه السلام نیز به ملائکه کمک مى‌کردند.

و هنگام شهادت امام حسین علیه السّلام، امام سجّاد علیه السّلام مثل همین را رؤیت نمود که پیامبر صلى الله علیه وآله و امام على وامام حسن علیهما السلام به ملائکه کمک مى کردند

و وقت وفات امام سجّاد علیه السّلام، امام باقر علیه السّلام مانند همین را مشاهده کرد که پیامبر صلى الله علیه و آله و امام على و امام حسن و امام حسین علیهم السلام به ملائکه کمک مى‌کردند.

و موقع رحلت امام باقر علیه السّلام، امام صادق علیه السّلام مثل همین را دید. که پیامبر صلى الله علیه و آله و امام على و امام حسن و امام حسین و امام سجاد علیهم السلام به ملائکه کمک مى‌کردند.

و هنگام فوت امام صادق علیه السّلام، امام کاظم علیه السّلام همین طور مشاهده فرمودند و همین طور است تا آخر.

صفار، محمد بن حسن‏،(290 ق)، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّى الله علیهم‏،ج1،ص225 محقق / مصحح: کوچه باغى، محسن بن عباسعلى‏، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ:دوم، 1404 ق‏

المجلسی، محمد باقر (متوفاى 1111هـ)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار،ج27 ص290، تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسة الوفاء - بیروت - لبنان، الطبعة: الثانیة المصححة، 1403هـ - 1983م.

همین روایت را قطب الدین راوندى با اندکى تفاوت از امام رضا علیه السلام نقل مى‌کند.

قطب الدین راوندى، سعید بن هبة الله(573 ق‏)‏، الخرائج و الجرائح‏،ج2ص778: محقق / مصحح: مؤسسة الإمام المهدى علیه السلام‏، مؤسسه امام مهدى عجل الله تعالى فرجه الشریف‏، قم‏،الطبعه الاولی، 1409ق

همچنین سید بحرانى این روایت را از امام هادى علیه السلام نقل مى‌کند.

بحرانى، سید هاشم بن سلیمان‏،(1107 ق) مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر،ج4ص434، مؤسسة المعارالإسلامیة،ایران، الطبعه الاولی،1413 ق‏

پاسخ:

آنچه که از این روایت مى‌شود برداشت کرد این است که ملائکه که خود معصوم هستند در عالم باطن در مراسم غسل و کفن و دفن ائمه شرکت مى‌کنند و به معصوم بعدى کمک مى‌کنند. و این منافاتى با غسل معصوم توسط معصوم دیگر ندارند.

همچنین پیامبر صلى الله علیه وآله و سایر امامانى که قبل از این امام از دنیا رفته‌اند نیز در تجهیز امام بعد، کمک مى‌کنند.

غسل امام سجاد (علیه السلام) توسط ام ولد (کنیز)

روایت نقل شده است که امام سجاد (علیه السلام) به ام ولد خود سفارش کرد او را غسل دهد که این با روایات تعارض دارد.

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَى عَنِ‏
الْحَسَنِ بْنِ مُوسَى الْخَشَّابِ عَنْ غِیَاثِ بْنِ کَلُّوبٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ‏ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ علیهما السلام أَوْصَى‏ أَنْ‏ تُغَسِّلَهُ‏ أُمُ‏ وَلَدٍ لَهُ‏ إِذَا مَاتَ فَغَسَّلَتْهُ.

امام صادق علیه السلام از پدر بزرگوارش نقل مى‌کند که امام على بن حسین علیه السلام وصیت کرده‌ام ولدش، وى را غسل دهد و زمانى که از دنیا رفت ام ولد غسلش داد.

الطوسی، الشیخ ابوجعفر محمد بن الحسن بن علی بن الحسن (متوفاى460هـ)، تهذیب الأحکام، ج1ص444 تحقیق: السید حسن الموسوی الخرسان، ناشر: دار الکتب الإسلامیة ـ طهران، الطبعة الرابعة،‌1365 ش.

پاسخ:

علامه مجلسى، این روایت را ضعیف دانسته و سپس چنین مى‌گوید:

لعله علیه السلام إنما أوصى بذلک تقیة، لئلا یتعرض المخالفون لغسله، فیتمکن الإمام من غسله على نهج الحق، لأنه معلوم من مذهب الشیعة و أخبارهم أن الإمام لا یغسله إلا إمام. و یحتمل أن تکون معاونة للإمام علیه السلام فی غسله.

شاید امام سجاد علیه السلام این وصیت را از باب تقیه فرموده باشد تا دشمنان متعرض و مزاحم غسل او نشوند تا امام باقر علیه السلام طبق روش حق، تمکن ازغسل دادن را پیدا کند زیرا غسل امام نزد مذهب شیعه معلوم است و اخبار آنها بر این دلالت دارد که امام را غیر امام غسل نمى‌دهد و احتمال هم دارد که وصیت بر ام ولد به خاطر کمک کردن به امام باقر علیه السلام باشد.

مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، ج3، ص254،محقق / مصحح: رجائى، مهدى‏، ناشر: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی‏، قم‏، چاپ: اول1406هـ.

این روایت هر چند به ظاهر با روایات قبلى تعارض دارد؛ ولى این یک روایت آن هم با سند ضعیف، توان معارضه با احادیث فراوانى که تصریح مى‌کند امام را امام غسل مى‌دهد ندارد. ضمن این که بزرگان شیعه این روایت را حمل بر تقیه کرده‌اند.

شیخ حرعاملى در ذیل این روایت مى‌گوید:

أَقُولُ: الْمَرْوِیُّ فِی أَحَادِیثَ کَثِیرَةٍ أَنَّ الْإِمَامَ لَا یُغَسِّلُهُ إِلَّا إِمَامٌ فَمَعْنَى الْوَصِیَّةِ هُنَا الْمُسَاعَدَةُ عَلَى الْغُسْلِ وَ الْمُشَارَکَةُ فِیهِ کَمَا مَرَّ فِی حَدِیثِ أَسْمَاءَ أَوْ بَیَانُ الْجَوَازِ أَوِ التَّقِیَّةُ وَ إِنْ کَانَ الْمُتَوَلِّی لَهُ بَاطِناً هُوَ الْبَاقِرُ علیه السلام کَمَا وَقَعَ التَّصْرِیحُ بِهِ فِی الْأَخْبَارِ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ.

من مى‌گویم: آنچه که در روایات فراوان نقل شده است، این است که امام را غیر امام غسل نمى‌دهد و وصیت در اینجا به معنى مساعدت و مشارکت است مانند حدیث اسماء یا اینکه به معنى جواز است و یا از باب تقیه است هرچند از نظر باطن و واقع، متولى این کار امام باقر علیه السلام بوده است همچنان که در اخبار به آن تصریح شده است.

الحر العاملی، محمد بن الحسن (متوفاى1104هـ)، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، ج2،ص 535،تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، الطبعة: الثانیة، 1414هـ.

همچنین علامه مجلسى در کتاب روضه المتقین و بحار الأنوار این وصیت را حمل بر مقدمات غسل مى‌کند و بیان مى‌کند که این وصیت براى تقیه بوده است تا به امام باقر علیه السلام آسیبى نرسد

مجلسى، محمد تقى بن مقصود على، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه (ط- القدیمة)،‏ ج1، ص371 محقق / مصحح: موسوى کرمانى، حسین و اشتهاردى على پناه‏، ناشر: مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور، قم‏، چاپ: دوم، 1406هـ.

المجلسی، محمد باقر (متوفاى 1111هـ)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج78 ص303، تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسة الوفاء - بیروت - لبنان، الطبعة: الثانیة المصححة، 1403هـ - 1983م.

بنابر این با برسى روایات فراوان که به حد مستفیض مى‌رسد به این نتیجه مى‌رسیم که متولى امر تغسیل و تدفین و تکفین معصوم و امام به عهده معصوم و امام دیگر است و این روایت توان تعارض با روایات قبلى را ندارد.

روایات مربوط به غسل کردن حضرت فاطمه علیها السلام قبل از شهادت

روایاتى وجود دارد که حضرت فاطمه سلام الله علیها قبل از شهادت غسل کرد و این با روایاتى که مى‌گوید غسل معصوم به عهده معصوم دیگر است، منافات دارد:

روایت اول

ابْنُ حَمَّوَیْهِ عَنْ أَبِی الْحُسَیْنِ عَنْ أَبِی خَلِیفَةَ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ الْفَضْلِ عَنْ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی رَجَاءٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی رَافِعٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَلْمَى امْرَأَةِ أَبِی رَافِعٍ قَالَتْ مَرِضَتْ فَاطِمَةُ فَلَمَّا کَانَ الْیَوْمُ الَّذِی مَاتَتْ فِیهِ قَالَتْ هَیِّئِی لِی مَاءً فَصَبَبْتُ لَهَا فَاغْتَسَلَتْ کَأَحْسَنِ مَا کَانَتْ تَغْتَسِلُ ثُمَّ قَالَتِ ائْتِینِی بِثِیَابٍ جُدُدٍ فَلَبِسَتْهَا ثُمَّ أَتَتِ الْبَیْتَ الَّذِی کَانَتْ فِیهِ فَقَالَتِ افْرُشِی لِی فِی وَسَطِهِ ثُمَّ اضْطَجَعَتْ وَ اسْتَقْبَلَتِ الْقِبْلَةَ وَ وَضَعَتْ یَدَهَا تَحْتَ خَدِّهَا وَ قَالَتْ إِنِّی مَقْبُوضَةٌ الْآنَ فَلَا أُکْشَفَنَّ فَإِنِّی قَدِ اغْتَسَلْتُ قَالَتْ وَ مَاتَتْ فَلَمَّا جَاءَ عَلِیٌّ أَخْبَرْتُهُ فَقَالَ لَا تُکْشَفُ فَحَمَلَهَا یَغْسِلُهَا علیهما السلام.‏

شیخ طوسى از سلمى همسر ابو رافع روایت کرده:

در آن روزى که حضرت زهرا مى‏خواست از دنیا رحلت کند به من فرمود:

آبى براى من بیاور. آب را حاضر کردم و او با آن غسل نیکویى به جاى آورد و سپس گفت: لباسهاى جدیدى نزد من بیاور. وقتى من لباسها را آوردم و او آنها را پوشید وارد خانه شد و فرمود: بسترم را در میان خانه بینداز. آنگاه آن بانو رو به قبله خوابید و دستهاى مبارک خود را زیر گونه خویش نهاد و فرمود: من به زودى قبض روح مى‏شوم، مبادا لباس من در آورده شود، زیرا من غسل کرده‏ام. این به فرمود و از دنیا رفت.

هنگامى که حضرت على آمد و من جریان را برایش شرح دادم فرمود: آرى مبادا بدن فاطمه باز و بدون لباس باشد. آنگاه آن بزرگوار جسد زهراى اطهر را برد و غسل داد.

الطوسی، الشیخ ابوجعفر محمد بن الحسن بن علی بن الحسن (متوفاى460هـ)، الأمالی،ص400، تحقیق: قسم الدراسات الاسلامیة - مؤسسة البعثة، ناشر: دار الثقافة ـ قم، الطبعة: الأولى، 1414هـ

المجلسی، محمد باقر (متوفاى 1111هـ)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج43ص172،تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسة الوفاء - بیروت - لبنان، الطبعة: الثانیة المصححة، 1403هـ - 1983م.

روایت دوم

رَوَى مَرْفُوعاً إِلَى سَلْمَى أُمِّ بَنِی رَافِعٍ قَالَتْ کُنْتُ عِنْدَ فَاطِمَةَ بِنْتِ مُحَمَّدٍ صلى الله علیه وآله فِی شَکْوَاهَا الَّتِی مَاتَتْ فِیهَا قَالَتْ فَلَمَّا کَانَ فِی بَعْضِ الْأَیَّامِ وَ هِیَ أَخَفُّ مَا نَرَاهَا فَغَدَا عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ فِی حَاجَتِهِ وَ هُوَ یَرَى یَوْمَئِذٍ أَنَّهَا أَمْثَلُ مَا کَانَتْ فَقَالَتْ یَا أُمَّهْ اسْکُبِی لِی غَسْلًا فَفَعَلْتُ فَاغْتَسَلَتْ کَأَشَدِّ مَا رَأَیْتُهَا ثُمَّ قَالَتْ لِی أَعْطِینِی ثِیَابِیَ الْجُدُدَ فَأَعْطَیْتُهَا فَلَبِسَتْ ثُمَّ قَالَتْ ضَعِی فِرَاشِی وَ اسْتَقْبِلِینِی ثُمَّ قَالَتْ إِنِّی قَدْ فَرَغْتُ مِنْ نَفْسِی فَلَا أُکْشَفَنَّ إِنِّی مَقْبُوضَةٌ الْآنَ ثُمَّ تَوَسَّدَتْ یَدَهَا الْیُمْنَى وَ اسْتَقْبَلَتِ الْقِبْلَةَ فَقُبِضَتْ فَجَاءَ عَلِیٌّ علیه السلام وَ نَحْنُ نَصِیحُ فَسَأَلَ عَنْهَا فَأَخْبَرْتُهُ فَقَالَ إِذاً وَ اللَّهِ لَا تُکْشَفُ فَاحْتُمِلَتْ فِی ثِیَابِهَا فَغُیِّبَت‏.

ام سلمه گفت: فاطمه سلام‏الله‏علیها از درد پهلو می‏نالید و در بستر بیمارى بود، همان بیمارى که منتهى به وفات وى گردید، روزى در موقع صبح دیدم که مثل گذشته از درد می‏نالد و على براى کارى از خانه بیرون رفت، فاطمه سلام‏الله‏علیها به من گفت: ام سلمه براى من آب بیاور تا خودم را بشویم. ام سلمه می‏گوید: براى فاطمه سلام‏الله‏علیها آب آوردم و خود را به بهترین وجه که قبلا ندیده بودم شست. بعد فرمود: ام سلمه لباس نوى برایم بیاور، لباسهایش را آوردم و آنها را پوشید. فرمود: بستر مرا در وسط خانه پهن کن، ام سلمه می‏گوید: این کار را هم انجام دادم. فاطمه سلام‏الله‏علیها رو به قبله در وسط خانه خوابید و دست مبارکش را زیر صورتش گذاشت، فرمود: اى ام سلمه ! الان من از دنیا می‏روم، خودم را شستم و پاکیزه نمودم، احدى بدن و روى مرا باز نکند و مرا برهنه ننماید، این را فرمود، بعد از لحظاتى در همان جا از دنیا رفت، على علیه‏السلام به خانه آمد و جریان فوت (و شهادت) فاطمه- سلام‏الله‏علیها- را برایش نقل کرد.

حضرت نیز فرمود که: پس در این هنگام کشف جامه‏اش نباید کرد پس برداشتند او را با جامه‏اش دفن کردند.

در این روایت حضرت زهراء علیها السلام امر مى‌کند که لباس از تنش بیرون نیاورند زیرا ایشان غسلش را انجام داده است.

روایت سوم

شیخ طوسى از سلمى همسر ابو رافع روایت کرده:

در آن روزى که حضرت زهرا مى‏خواست از دنیا رحلت کند به من فرمود:

در این روایت هر چند حضرت زهراء علیها السلام امر مى‌کند که بدن او بعد از وفاتش پوشیده بماند؛ ولى در آخر روایت به این نکته نیز اشاره شده است که بعد از شهادت حضرت، امام على علیه السلام ایشان را غسل داد

روایت چهارم

حدثنا عبد اللَّهِ حدثنی أبی ثنا أبو النَّضْرِ ثنا إِبْرَاهِیمُ بن سَعْدٍ عن مُحَمَّدِ بن إِسْحَاقَ عن عبد اللَّهِ بن علی بن أبی رَافِعٍ عن أبیه عن أُمِّ سَلْمَى قَالَتِ اشْتَکَتْ فَاطِمَةُ شَکْوَاهَا التی قُبِضَتْ فیه فَکُنْتُ أُمَرِّضُهَا فَأَصْبَحَتْ یَوْماً کَأَمْثَلِ ما رَأَیْتُهَا فی شَکْوَاهَا تِلْکَ قالت وَخَرَجَ علی لِبَعْضِ حَاجَتِهِ فقالت یا أُمَّهِ اسکبی لی غُسْلاً فَسَکَبْتُ لها غُسْلاً فَاغْتَسَلَتْ کَأَحْسَنِ ما رَأَیْتُهَا تَغْتَسِلُ ثُمَّ قالت یا أُمَّهْ أعطینی ثیابی الْجُدُدَ فَأَعْطَیْتُهَا فَلَبِسَتْهَا ثُمَّ قالت یا أُمَّهْ قدمی لی فراشی وَسَطَ الْبَیْتِ فَفَعَلْتُ وَاضْطَجَعَتْ وَاسْتَقْبَلَتِ الْقِبْلَةَ وَجَعَلَتْ یَدَهَا تَحْتَ خَدِّهَا ثُمَّ قالت یا أُمَّهْ انی مَقْبُوضَةٌ الآنَ وقد تَطَهَّرْتُ فَلاَ یکشفنی أَحَدٌ فَقُبِضَتْ مَکَانَهَا قالت فَجَاءَ علی فَأَخْبَرْتُهُ.

احمد بن حنبل از ام‏سلمى نقل می‏کند که:

فاطمه بیمار بود، همان بیمارى که به مرگش انجامید، و من از او مراقبت می‏کردم. روزى که حال او بهتر بود و على علیه‏السلام به خاطر کارهائى که داشت از خانه بیرون رفته بود، به من گفت: برایم آب بیاور.

آب را آوردم غسلى نیکوتر از آنچه دیده بودم، انجام داد.آنگاه گفت: لباس تازه‏ام را بیاور.

لباس را آوردم و او پوشید وفرمود: رختخوابش را وسط خانه پهن کنم.

آنچه را گفت، انجام دادم و او رو به قبله، دستهایش را زیر گونه‏اش قرار داد و به پهلو خوابید و فرمود: اى مادر اجل من رسیده است و من خود را پاکیزه کرده‏ام، پس نباید مرا کسى برهنه کند.

(این را گفت) و از دنیا رفت. به دنبال آن على علیه‏السلام آمد و من جریان را به او گفتم.

الشیبانی، ابوعبد الله أحمد بن حنبل (متوفاى241هـ)، مسند أحمد بن حنبل،ج6 ص461، ح27656،ناشر: مؤسسة قرطبة – مصر.

در دیگر منابع اهل سنت متن ذیل با اندکى تفاوت نیز اضافه شده است

....فَجَاءَ علی فَأَخْبَرْتُهُ فقال: والله لا یکشفها أحد فدفنها بغسلها ذلک

على علیه‏السلام آمد و من جریان را به او گفتم و ایشان نیز فرمود: به خدا قسم کسى بدن او را مکشوف نمى کند پس ایشان حضرت زهرا را با همان غسلى که خودش انجام داده بود، دفن کرد

العسقلانی الشافعی، أحمد بن علی بن حجر ابوالفضل (متوفاى852هـ)، الإصابة فی تمییز الصحابة، ج8 ص267،تحقیق: علی محمد البجاوی، ناشر: دار الجیل - بیروت، الطبعة: الأولى، 1412هـ - 1992م.

الزهری، محمد بن سعد بن منیع ابوعبدالله البصری (متوفاى230هـ)، الطبقات الکبرى،ج8 ص27، ناشر: دار صادر - بیروت.

علامه مجلسى این روایت را از صدوق و احمد بن حنبل نقل مى‌کند

المجلسی، محمد باقر (متوفاى 1111هـ)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار،ج43 ص188، تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسة الوفاء - بیروت - لبنان، الطبعة: الثانیة المصححة، 1403هـ - 1983م.

1. کلام علمای شیعه و سنی در نقد این روایت

ا. علمای اهل سنت

این روایت را بسیارى از علماى اهل سنت مورد مناقشه قرار داده‌اند؛ ابن کثیر در این رابطه مى‌گوید:

وما روی من أنها اغتسلت قبل وفاتها وأوصت أن لا تغسل بعد ذلک فضعیف لا یعول علیه.

آنچه نقل شده که فاطمه علیها السلام قبل از وفات غسل کرد و وصیت کرد که بعد ازآن دیگر غسل داده نشود، این ضعیف است و به آن اعتنایى نمى‌شود کرد

ابن کثیر الدمشقی، ابوالفداء إسماعیل بن عمر القرشی (متوفاى774هـ)، البدایة والنهایة،ج6 ص367، ناشر: مکتبة المعارف – بیروت.

ابن جوزى نیز مى‌گوید:

هذا حدیث لا یصح. أما محمد بن إسحاق فمجروح شهد أنه کذاب: مالک وسلیمان التیمی ووهب بن خالد وهشام بن عروة ویحیى بن سعید. وقال ابن المدینی: یحدث عن المجهولین بأحادیث باطلة.

ثم إن الغسل إنما یکون لحدث الموت فکیف یغتسل قبل الحدث. هذا لا یصح إضافته إلى علی وفاطمة رضی الله عنهما، بل یتنزهون عن مثل هذا

این روایت صحیح نیست؛ اما محمد بن اسحاق مورد جرح واقع شده است، مالک، سلیمان، وهب، هشام و یحیى شهادت داده اند که او دروغگو است.

و ابن مدینى در باره او مى‌گوید: ابن اسحاق، روایات باطلى را ازافراد مجهول نقل مى‌کند

پس همانا غسل میت در صورتى است که مرگى حادث شده باشد پس چگونه غسل انجام مى‌شود قبل از حدوث مرگ؟ و صحیح نیست که این نسبت را به على علیه السلام و فاطمه علیها السلام بدهیم؛ بلکه آنها از این کار منزه هستند.

ابن الجوزی الحنبلی، جمال الدین ابوالفرج عبد الرحمن بن علی بن محمد (متوفاى 597 هـ)، الموضوعات،ج3 ص277، تحقیق: توفیق حمدان، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت، الطبعة: الأولى، 1415 هـ ـ 1995م.

عبد الهادى حنبلى در باره این حدیث چنین مى‌گوید:

هذا حدیث لا یصح.

وکیف یکون صحیحا والغسل إنما شرع لحدث الموت فکیف یقع قبله، وحاشا علی وفاطمة أن یخفى علیهما مثل هذا

هذا الحدیث منکر جدا أنکره الإمام أحمد وغیره، وإن کان قد رواه فی مسنده عن أبی النضر عن إبراهیم بن سعد، قال حنبل وسمعت أبا عبد الله أنکر حدیث إبراهیم بن سعد عن محمد بن إسحاق أن فاطمة غسلت نفسها وکفنتها.

این روایت صحیح نیست، و چگونه صحیح باشد! در صورتى که غسل میت با به وجود آمدن مرگى مشروعیّت پیدا مى‌کند؛ پس چطور قبل از مرگ انجام مى‌شود و از على وفاطمه علیهما السلام بعید است که چنین چیزى بر آنها پوشیده باشد.

این حدیث به طور حتم منکر است و امام احمد و غیر او این را انکار کرده‌اند هر چند وى در مسندش از ابى نضر نقل کرده است احمد گفت: و از ابو عبد الله شنیدم که روایت ابراهیم بن سعد از محمد بن اسحاق را که در آن فاطمه علیها السلام خودش را غسل و کفن کرد، انکار کرد.

الحنبلی، شمس الدین محمد بن أحمد بن عبد الهادی الحنبلی الوفاة: 744هـ، تنقیح تحقیق أحادیث التعلیق، ج2 ص126 تحقیق: أیمن صالح شعبان، دار النشر: دار الکتب العلمیة - بیروت - 1998م، الطبعة: الأولى

ذهبى نیز گوید:

وهذا باطل، لا یلیق أن ینسب إلى فاطمة وعلی؛ فإن الغسل لوجود الموت لا بد منه.

اینکه حضرت زهراء علیها السلام غسلش را خودش انجام بدهد و حضرت على علیه السلام هم به آن غسل اکتفا کرده باشد، این باطل است. شایسته نیست که این نسبت به فاطمه علیها السلام وعلى علیه السلام داده شود؛ زیرا غسل میت با وجود مرگ، واجب مى‌شود

الذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان الوفاة: 748 هـ، تلخیص کتاب الموضوعات لابن الجوزی، ج1 ص360، دار النشر: مکتبة الرشد - الریاض - 1419 هـ - 1998م، الطبعة: الأولى، تحقیق: أبو تمیم یاسر بن إبراهیم بن محمد

عینى در کتاب عمده القارى در باره غسل حضرت زهراء علیها السلام گوید:

وقال الکرمانی: غسلها علی وصلى علیها ودفنها لیلاً بوصیتها

کرمانى گفت: حضرت على علیه السلام، فاطمه علیها السلام را غسل داد، نماز بر او خواند و طبق وصیتش شبانه دفنش کرد.

العینى الغیتابى الحنفی، بدر الدین ابومحمد محمود بن أحمد (متوفاى 855هـ)، عمدة القارى شرح صحیح البخاری،ج16ص249، ناشر: دار إحیاء التراث العربى – بیروت.

ب. علمای شیعه

علامه مجلسى درباره این روایات مى‌گوید:

لعلها (علیها السلام) إنما نهت عن کشف العورة والجسد للتنظیف، ولم تنه عن الغسل.

شاید حضرت زهراء علیها السلام فقط از کشف شدن عورت و جسدش براى نظافت نهى کرده است و از غسل (میت) نهى نکرده است

و این پاسخ، مطابق متون روایات شیعه نیز هست، چون در متن روایات آمده است که بعد از ابلاغ این وصیت به حضرت، امیرمومنان علیه السلام فاطمه زهرا علیها السلام را غسل داد؛ ولى از روى لباس؛ و این نشان مى‌دهد که آنچه امیرمومنان علیه السلام، از کلام حضرت صدیقه طاهره (علیها السلام) فهمیده‌اند، غسل ندادن ایشان نیست، بلکه پاک بودن بدن حضرت است.

محقق اربلى در باره این روایت مى‌گوید:

واتفاقهما من طرق الشیعة والسنة على نقله مع کون الحکم على خلافه عجیب فإن الفقهاء من الطریقین لا یجیزون الدفن إلا بعد الغسل إلا فی مواضع لیس هذا منه، فکیف رویا هذا الحدیث ولم یعللاه ولا ذکرا فقهه، ولا نبها على الجواز ولا المنع، ولعل هذا أمر یخصها (علیها السلام) وإنما استدل الفقهاء على أنه یجوز للرجل أن یغسل زوجته بأن علیا غسل فاطمة (علیهما السلام) وهو المشهور.

اتفاق صدوق و احمد بن حنبل بر نقل این روایت از طرق شیعه و سنی، چیز عجیبى است؛ زیرا فقهاى طریقین جایز ندانسته‌اند دفن را مگر بعد از غسل، مگر در چند موضع که این از آن موضع نیست، پس چگونه این دو نفر این حدیث را نقل کرده‌اند و معلل نساخته‏اند، و مسأله فقهیه آن را ذکر نکرده‏اند، و تنبیه ننموده‏اند بر جواز و منع آن، و شاید که این امر از خصائص حضرت فاطمه (عیها السلام) باشد

و استدلال کرده‏اند فقها بر جواز آنکه مرد تغسیل زوجه خود مى‏تواند کرد؛ زیرا که امیر مومنان (علیه السلام) غسل فاطمه (علیها السلام) فرموده چنانچه مشهور است.

الإربلی، أبو الحسن علی بن عیسی بن أبی الفتح (متوفاى693هـ)، کشف الغمة فی معرفة الأئمة،ج2 ص125، ناشر: دار الأضواء ـ بیروت، الطبعة الثانیة، 1405هـ ـ 1985م.

سید محسن امین چنین مى‌گوید:

والظاهر أن هذا الغسل الذی اغتسلته صلى الله علیه وآله کان لأجل التنظیف والتطهر لتغسل بعد وفاتها فی ثیابها طاهرة نظیفة ولا تکشف لأنه أبلغ فی الستر وأقل کلفة على من یغسلها لا أنه کان غسل الأموات لعدم جواز تقدیمه على الموت فی مثل المقام وتوهم بعضهم أنه غسل الأموات ولیس بصواب.

ظاهرا غسلى که آن حضرت فاطمه علیها السلام انجام دادند، از براى تنظیف و تطهیر بود تا پس از وفاتش وى را پاک و طاهر در لباسهایش غسل دهند و برهنه‏اش نکنند. زیرا این کار به ستر و پوشیدگى نزدیک‌تر بود و کسى که مى‏خواست وى را غسل دهد، کارش آسان تر مى‏شد.

اما اگر بگوییم غسلى که فاطمه کرد غسل میت بود، سخن درستى نیست؛ زیرا نمى‏توان غسل میت را پیش از مرگ انجام داد. برخى توهّم کرده‏اند که این غسل، غسل میّت بوده است اما این اندیشه درست نیست.

الأمین، السید محسن، اعیان الشیعه ج1 ص321، تحقیق وتخریج: حسن الأمین، ناشر: دار التعارف للمطبوعات - بیروت - لبنان

بنابر این این غسل حضرت زهراءعلیها السلام غسل میت نبوده؛ بلکه بخاطر پاکیزگى و نطافت بوده است.

2. روایات غسل حضرت زهراء علیها السلام توسط حضرت علی علیه السلام

این روایات (غسل قبل از وفات)، در صورتى که دلالت بر عدم غسل حضرت زهرا سلام الله علیها توسط امیرمومنان علیه السلام داشته باشد، منافات با روایاتى دارد که حضرت على علیه السلام به همراه اسماء بنت عمیس، حضرت فاطمه علیها السلام را غسل دادند:

روایت محمد بن موسی

أخبرنا عبد الله بن مسلمة بن قعنب حدثنا عبد العزیز بن أبی حازم عن محمد بن موسى أن علی بن أبی طالب غسل فاطمة.

محمد بن موسى گوید: همانا على علیه السلام فاطمه علیها السلام را غسل داد

الزهری، محمد بن سعد بن منیع ابوعبدالله البصری (متوفاى230هـ)، الطبقات الکبرى، ج8 ص28، ناشر: دار صادر – بیروت.

ابن قدامه نیز در این‌باره مى‌گوید:

ما روی ابن المنذر أن علیا رضی الله عنه غسل فاطمة رضی الله عنها واشتهر ذلک فی الصحابة فلم ینکره فکان اجماعا

آنچه که ابن منذر نقل کرده است که على علیه السلام فاطمه علیها السلام را غسل داده است، این مطلب در بین صحابه مشهور بوده و کسى منکر آن نیست و اجماعى است

المقدسی الحنبلی، ابومحمد عبد الله بن أحمد بن قدامة (متوفاى620هـ)، المغنی فی فقه الإمام أحمد بن حنبل الشیبانی،ج2 ص398، ناشر: دار الفکر - بیروت، الطبعة: الأولى، 1405هـ.

روایت امام حسن بن علی علیهما السلام

رَوَى ابْنُ بَابَوَیْهِ مَرْفُوعاً إِلَى الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ (ع) أَنَّ عَلِیّاً غَسَّلَ فَاطِمَةَ (ع)‏

ابن بابویه روایت کرده به صورت مرفوع از امام حسن بن على (علیه السلام) که امیر مومنان علیه السلام، فاطمه علیها السلام را غسل داد.

المجلسی، محمد باقر (متوفاى 1111هـ)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج43 ص188، تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسة الوفاء - بیروت - لبنان، الطبعة: الثانیة المصححة، 1403هـ - 1983م.

روایت اسماء بنت عمیس

وأخبرنا أبو حازم الحافظ أنبأ أبو الحسن أحمد بن عمیر بن یوسف الدمشقی ثنا عبد الله یعنی بن حمزة الزبیری ثنا عبد الله بن نافع عن محمد بن موسى عن عون بن محمد الهاشمی عن أمه عن أسماء بنت عمیس أن فاطمة بنت رسول الله أوصت أن یغسلها زوجها علی بن أبی طالب رضی الله عنه فغسلها هو وأسماء بنت عمیس

محمد از مادرش او هم از اسماء نقل مى‌کند که فاطمه علیها السلام وصیت کرد همسرش على علیه السلام ایشان را غسل دهد؛ پس على علیه السلام و اسماء ایشان را غسلش دادند.

البیهقی، أحمد بن الحسین بن علی بن موسی ابوبکر (متوفاى 458هـ)، سنن البیهقی الکبرى، ج3، ص396، ناشر: مکتبة دار الباز - مکة المکرمة، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، 1414 - 1994

این روایت با سند دیگر در مسند امام شافعى نیز نقل شده است.

الإمام الشافعی، محمد بن إدریس أبو عبد الله الشافعی الوفاة: 204 (متوفای204)، المسند، ص361، دار الکتب العلمیة بیروت - لبنان

صالحى شامى این روایت را حسن مى‌داند

قد روى البیهقی باسناد حسن عن أسماء بنت عمیس

بیهقى با سند «حسن» از اسماء روایت مى‌کند....

الصالحی الشامی، محمد بن یوسف (متوفاى942هـ)، سبل الهدی والرشاد فی سیرة خیر العباد، ج10ص 486، تحقیق: عادل أحمد عبد الموجود وعلی محمد معوض، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت، الطبعة: الأولى، 1414هـ

روایت دیگری از اسماء

و عن أسماء بنت عمیس‏ أن فاطمة بنت رسول الله صلى الله علیه وآله قالت لأسماء إنی قد استقبحت ما یصنع بالنساء أنه یطرح على المرأة الثوب فیصفها لمن رأى فقالت أسماء یا بنت رسول الله أنا أریک شیئا رأیته بأرض الحبشة قال فدعت بجریدة رطبة فحسنتها ثم طرحت علیها ثوبا فقالت فاطمة علیها السلام ما أحسن هذا و أجمله لا تعرف به المرأة من الرجل قال قالت فاطمة فإذا مت فاغسلینی‏ أنت‏ و لا یدخلن علی أحد فلما توفیت فاطمة علیها السلام جاءت عائشة تدخل علیها فقالت أسماء لا تدخلی فکلمت عائشة

أبا بکر فقالت إن هذه الخثعمیة تحول بیننا و بین ابنة رسول الله صلى الله علیه وآله و قد جعلت لها مثل هودج العروس فقالت أسماء لأبی بکر أمرتنی أن لا یدخل علیها أحد و أریتها هذا الذی صنعت و هی حیة فأمرتنی أن أصنع لها ذلک فقال أبو بکر اصنعی ما أمرتک فانصرف و غسلها علی علیه السلام و أسماء.

از اسماء بنت عمیس روایت شده که گفت: فاطمه علیها السلام دختر حضرت محمد صلى الله علیه و آله و سلم به وى فرمود: من این عمل را زشت مى‏دانم که یک پارچه روى جنازه زنان مى‏اندازند؛ زیرا هر کسى از حجم و وصف آن جنازه آگاه مى‏شود.

اسماء گفت: اى دختر رسول خدا ! من نظیر آن تابوتى را که در سرزمین حبشه دیده‏ام، به تو نشان مى‏دهم. آنگاه فرستاد تا شاخه‏هاى تازه خرما آوردند و او تابوتى نیکو ساخت و یک پارچه روى آن انداخت.

حضرت زهرا علیها السلام فرمود: چقدر این تابوت خوب است؛ زیرا جنازه‏اى که در میان آن باشد تشخیص داده نمى‏شود که جنازه زن یا جنازه مرد است.

سپس حضرت فاطمه علیها السلام به اسماء فرمود: پس از آنکه من مردم تو مرا غسل بده، احدى حق ندارد نزد من بیاید. و هنگامى که فاطمه علیها السلام از دنیا رحلت نمود، عایشه آمد که نزد جنازه‏اش برود، اسماء به وى گفت: مبادا نزد فاطمه علیها السلام بروى! عایشه به ابو بکر شکایت کرد و گفت:

اسماء نمى‏گذارد من نزد دختر رسول خدا بروم، اسماء یک هودج نظیر هودج عروس براى فاطمه ساخته است.

اسماء در جواب ابو بکر گفت: فاطمه علیها السلام به من دستور داده که کسى نزد جنازه‏اش نرود، من‏ این را در زمان حیات فاطمه علیها السلام طبق دستور شخص آن بانو ساخته‏ام.

ابو بکر گفت: مانعى ندارد، آنچه را که فاطمه دستور داده انجام بده. ابو بکر این را گفت و بازگشت. آنگاه بدن آن حضرت را على علیه السلام و اسماء غسل دادند.

المجلسی، محمد باقر (متوفاى 1111هـ)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار،ج43، ص190، تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسة الوفاء - بیروت - لبنان، الطبعة: الثانیة المصححة، 1403هـ - 1983م.

روایت ابن عباس

ذَکَرَ وَهْبُ بْنُ مُنَبِّهٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ... یَا عَلِیُّ أَنَا فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ زَوَّجَنِیَ اللَّهُ مِنْکَ لِأَکُونَ لَکَ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ أَنْتَ أَوْلَى بِی مِنْ غَیْرِی حَنِّطْنِی وَ غَسِّلْنِی وَ کَفِّنِّی بِاللَّیْلِ وَ صَلِّ عَلَیَّ وَ ادْفِنِّی بِاللَّیْلِ وَ لَا تُعْلِمْ أَحَداً وَ أَسْتَوْدِعُکَ اللَّهَ وَ أَقْرَأُ عَلَى وُلْدِیَ السَّلَامَ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَلَمَّا جَنَّ اللَّیْلُ غَسَّلَهَا عَلِیٌّ وَ وَضَعَهَا عَلَى السَّرِیر..ِ

یا على! من فاطمه دختر حضرت محمّد صلى اللَّه علیه و آله مى‌باشم. خدا مرا در دنیا و آخرت براى تو تزویج نمود. تو از دیگران براى (غسل و کفن) من مقدم هستى، مرا حنوط کن غسل بده، شبانه مرا دفن کن، شبانه بر بدنم نماز بگذار، شبانه به خاکم بسپار، احدى را از فوت من آگاه نکن من تو را به خدا مى‌سپارم و تا روز قیامت به فرزندانم سلام مى‌رسانم.

موقعى که شب فرا رسید حضرت امیر علیه السلام، جسد مقدس حضرت فاطمه علیها السلام را غسل داد و در میان تابوت نهاد.

المجلسی، محمد باقر (متوفاى 1111هـ)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار،ج43، ص214، تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسة الوفاء - بیروت - لبنان، الطبعة: الثانیة المصححة، 1403هـ - 1983م.

روایت محمد بن علی از امام صادق علیه السلام

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ فَاطِمَةَ( سلام الله علیها) مَنْ غَسَّلَهَا قَالَ غَسَّلَهَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ- لِأَنَّهَا کَانَتْ صِدِّیقَةً لَمْ‏ یَکُنْ‏ لِیُغَسِّلَهَا إِلَّا صِدِّیقٌ‏.

از امام جعفر صادق علیه السّلام پرسیدند: چه کسى فاطمه علیها السلام را غسل داد؟ فرمودند: حضرت امیر؛ زیرا چون حضرت زهراى اطهر سلام الله علیها، صدیقه بود، غیر از شخص صدیق کسى حق نداشت وى را غسل دهد.

بنابر این با وجود روایات فراوان در باره غسل حضرت زهراء علیها السلام توسط حضرت على علیه السلام و به همکارى اسماء، به این نتیجه مى‌رسیم که غسل قبل از شهادت حضرت، به خاطر نظافت بوده است نه غسل میت؛ زیرا غسل میت بعد از مرگ واجب مى‌شود و ایشان را حضرت على علیه السلام بعد از شهادت غسل دادند.

3. این روایت دلالت بر غسل معصوم توسط غیر معصوم ندارد

نکته قابل تأمل دیگرى که در این روایات وجود دارد، ‌بر فرض صحت و دلالت آنها بر عدم غسل حضرت زهرا سلام الله علیها توسط امیرمومنان علیه السلام، باز دلالت دارد که خود حضرت غسل کرده است؛ و شاید این یکى از احکام اختصاصى معصومین علیهم السلام باشد که خود مى‌توانسته‌اند قبل از وفات غسل میت خود را انجام دهند.

غسل حضرت فاطمه توسط اسماء

روایاتى وجود دارد که در آنها اسماء بنت عمیس به عنوان غسل دهنده حضرت زهرا (سلام الله علیها) بیان شده است (که برخى از آنها در قسمت قبل گذشت):

قال (علیه السلام): یا أسماء غسلیها وحنطیها وکفنیها قال: فغسلوها وکفنوها وحنطوها وصلوا علیها لیلا ودفنوها بالبقیع وماتت بعد العصر

امیرمومنان علیه السلام به اسماء فرمود: فاطمه زهرا علیها السلام را غسل بده، حنوط کن، کفن بپوشان. موقعى که غسل و کفن آن بانوى بزرگ خاتمه یافت نماز بر بدنش خواندند و شبانه او را در بقیع دفن کردند.

المجلسی، محمد باقر (متوفاى 1111هـ)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار،ج43، ص187، تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسة الوفاء - بیروت - لبنان، الطبعة: الثانیة المصححة، 1403هـ - 1983م.

پاسخ:

اما روایاتى که دلالت مى‌کند که اسماء حضرت فاطمه علیه السلام را غسل داده است منافاتى با غسل حضرت على علیه السلام ندارد؛ زیرا در روایات دیگر به این نکته اشاره شده است که اسماء در این غسل به حضرت کمک مى‌کرده است

روایت اسماء

وَ قَالَتْ أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیْسٍ أَوْصَتْ إِلَیَّ فَاطِمَةُ أَنْ لَا یُغَسِّلَهَا إِذَا مَاتَتْ إِلَّا أَنَا وَعَلِیٌّ فَأَعَنْتُ عَلِیّاً عَلَى غُسْلِهَا.

اسماء گوید فاطمه علیها السلام بر من وصیت کرد که ایشان را غسل ندهد؛ مگر من و على علیه السلام و من على علیه السلام را در غسل حضرت یارى کردم.

المجلسی، محمد باقر (متوفاى 1111هـ)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار،ج 43، ص184، تحقیق: محمد الباقر البهبودی، ناشر: مؤسسة الوفاء - بیروت - لبنان، الطبعة: الثانیة المصححة، 1403هـ - 1983م.

کلام ابن جوزی:

ابن جوزى مى‌گوید:

والاصح ان علیا (ع) غسلها وکانت اسماء تصب علیها.

قول صحیح این است که فاطمه علیه السلام را على علیه السلام غسل داد و اسماء آب مى‌ریخت.

سبط بن الجوزی الحنفی، شمس الدین أبوالمظفر یوسف بن فرغلی بن عبد الله البغدادی (متوفاى654هـ)، تذکرة الخواص، ص286، ناشر: منشورات الشریف الرضى‏، مکان نشر: قم‏، سال چاپ: 1418 ق‏، نوبت چاپ: اوّل‏

و حتى اگر فرض کنیم روایاتى که مى‌گوید اسماء حضرت را غسل داده است، صحیح باشد و دلالت نیز بر مقصود بکند، باز در تعارض با روایاتى است که سابقا ذکر کردیم و دلالت مى‌کرد که حضرت زهرا سلام الله علیها را امیرمومنان علیه السلام غسل داده‌اند.

آنچه از این روایات استفاده مى‌شود این است که غسل حضرت فاطمه علیها السلام توسط حضرت على علیه السلام که معصوم بود، انجام شد و اسماء فقط در این کار همکارى مى‌کرد

نتیجه

بنابر این با نقل احادیث فراوان در زمینه غسل امام و معصوم، به این نتیجه مى‌رسیم که متولى امر امام در غسل و تکفین و تدفین او، امام و معصوم دیگر است؛ که این معصومین، شامل پیامبر صلى الله علیه وآله، امامان قبل از وى، و امام بعد از وى، به همراه ملائکه است.

با ضمیمه کردن روایات رجعت امام حسین علیه السلام در اواخر عمر امام مهدى عجل الله تعالى فرجه، به روایات قبلى به این نکته پى مى‌بریم که وقتى امام مهدى علیه السلام از دنیا رفتند، مراسم تغسیل و خاکسپارى مشهود آن حضرت توسط جدش امام حسین علیه السلام انجام می‌شود.

آخرین امام را بعد از رجعت چه کسی غسل می‌دهد؟

روایات فراوانى بر این مطلب دلالت مى‌کند که آخرین نفرى که از دنیا مى‌رود امام و حجت خداست؛ از جمله روایت کافى از امام صادق علیه السلام:

روایت کرام

محمد بن یعقوب، عن محمد بن یحیى، عمن ذکره، عن الحسن بن موسى الخشاب، عن جعفر بن محمد، عن کرام قال: قال أبو عبد الله علیه السلام: لو کان الناس رجلین لکان أحدهما الامام علیه السلام، وقال: إن آخر من یموت الإمام علیه السلام لئلا یحتج أحد على الله أنه ترکه بغیر حجة [لله] علیه

امام صادق (علیه السلام) فرمودند: اگر تنها دو مرد در زمین باشند، باید یکى از آن دو امام باشد و فرمودند: به درستى که آخرین که از دنیا مى‌رود امام است تا کسى بر خداى عز و جل احتجاج نکند که او را بدون حجت واگذاشته است

الکلینی الرازی، أبو جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفاى328 هـ)، الکافی، ج1 ص180، ناشر: اسلامیه‏، تهران‏، الطبعة الثانیة،1362 هـ.ش.

روایت ابن طیار

مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ الطَّیَّارِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ لَوْ لَمْ یَبْقَ فِی الْأَرْضِ إِلَّا اثْنَانِ لَکَانَ أَحَدُهُمَا الْحُجَّة.

ابن طیار گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم مى‏فرمودند: اگر در زمین باقى نماند؛ مگر دو نفر یکى از آنها حجت و امام است.

الکلینی الرازی، أبو جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفاى328 هـ)، الکافی، ج1، ص179، ناشر: اسلامیه‏، تهران‏، الطبعة الثانیة،1362 هـ.ش.

با توجه به این روایات، معصوم و امام آخرى را کدام معصوم غسل مى‌دهد؟

پاسخ:

این که چه کسى متولّى امر غسل و دفن و کفن و نماز امام آخرى است، مشخص نیست.

در این باره، احتمالاتى را مى‌شود مطرح کرد که بر گرفته از روایاتى است که قبلا نقل شد.

الف: توسط معصومین گذشته

اولین احتمال این است که معصوم دیگرى از عالم دیگر بیاید (و بدون رجعت که مستلزم حیات دنیوى و مرگ مجدد است) متولى امر آخرین معصوم شود.

درروایت امام صادق علیه السلام به این نکته اشاره شده است که معصومین قبلى به همراه ملائکه، معصوم بعدى را غسل و کفن کرده و بر او نماز مى‌خوانند وسپس دفن مى‌کنند

...... إِذَا مَاتَ الْحُسَیْنُ رَأَى عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ مِنْهُ مِثْلَ ذَلِکَ وَ رَأَى النَّبِیَّ وَ عَلِیّاً وَ الْحَسَنَ یُعِینُونَ الْمَلَائِکَةَ حَتَّى إِذَا مَاتَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ رَأَى مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ مِثْلَ ذَلِکَ وَ رَأَى النَّبِیَّ وَ عَلِیّاً وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ یُعِینُونَ الْمَلَائِکَةَ......

...هنگام شهادت امام حسین علیه السّلام، امام سجّاد علیه السّلام مثل همین را رؤیت نمود که پیامبر صلى الله علیه وآله و امام على وامام حسن علیهما السلام به ملائکه کمک مى کردند....

و وقت وفات امام سجّاد علیه السّلام، امام باقر علیه السّلام مانند همین را مشاهده کرد که پیامبر صلى الله علیه و آله و امام على و امام حسن و امام حسین علیهم السلام به ملائکه کمک مى‌کردند...

ب: توسط ملائکه

احتمال دیگرى که در این جا وجود دارد این است که شاید متولّى غسل وکفن و دفن و نماز آخرین معصوم و یا امام، ملائکه باشند؛ زیرا ملائکه معصوم هستند چنانچه صدوق (ره) در این باره عصمت آنها چنین مى‌گوید:

اعتقادنا فی الأنبیاء والرسل والأئمة والملائکة صلوات الله علیهم أنهم معصومون مطهرون من کل دنس، وأنهم لا یذنبون ذنبا، لا صغیرا ولا کبیرا، ولا یعصون الله ما أمرهم، ویفعلون ما یؤمرون. ومن نفی عنهم العصمة فی شئ من أحوالهم فقد جهلهم

اعتقاد ما در حقّ پیامبران و امامان و ملائکه، آن است که آنها معصوم و پاک از هر پلیدى هستند و هیچ معصیتى را مرتکب نمى‌شوند نه کبیره و نه صغیره، و نافرمانى حقتعالى نمى‏نمایند، هر چه امرشان مى‌فرماید و بر هر چه مأمور مى شوند انجام مى‌دهند و هر کس ایشان را در حالى از احوالشان معصوم نداند، پس بتحقیق که جاهل به حق ایشان شده است.

الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفاى381هـ)، الاعتقادات فی دین الإمامیة، ص96، تحقیق: عصام عبد السید، ناشر: دار المفید للطباعة والنشر والتوزیع ـ بیروت، الطبعة: الثانیة، 1414هـ

همچنان که امکان وقوع چنین امرى (یعنى غسل دادن انسان‌ها توسط ملائکه) در روایات شیعه و اهل سنت مشاهده مى‌شود

1. غسل حضرت موسی بن جعفرعلیه السلام

در روایتى که قبلا اشاره شد، سمّال از امام رضا علیه السلام در باره غسل امام کاظم علیه السلام پرسید امام نیز در جواب او فرمود:

حَضَرُوهُ الَّذِینَ حَضَرُوا یوسف علیه السلام مَلَائِکَةُ اللَّهِ.

بر او (امام کاظم (علیه السلام) حاضر شدند؛ همان کسانى که بر یوسف حاضر شدند که آنها ملائکه خدا بودند.

2. غسل حضرت آدم توسط ملائکه

روایت صنعانی

6088 عبد الرزاق عن معمر عن ثابت البنانی قال نزلت الملائکة حین حضر آدم الوفاة فلما رآهم عرفهم فقبضوه وغسلوه وکفنوه وصلوا علیه ودفنوه وبنوه ینظرون

ثابت بنانى گوید: ملائکه هنگام نزدیک شدن وفات آدم علیه السلام، نازل شدند و زمانى که آدم علیه السلام ملائکه را دید آنها را شناخت سپس ملائکه ایشان را قبض روح کرده و غسل و کفن دادند و بر او نماز خوانده و دفنش کردند این در حالى بود که پسرانش ناطر این صحنه بودند.

الصنعانی،أبو بکر عبد الرزاق بن همام الوفاة: 211، المصنف، ج3 ص400، تحقیق: حبیب الرحمن الأعظمی،دار النشر: المکتب الإسلامی - بیروت - 1403، الطبعة: الثانیة،

روایت ابی بن کعب

وَعَنْ أُبَیِّ بن کَعْبٍ أَنَّ آدَمَ علیه السَّلامُ قَبَضَتْهُ الْمَلائِکَةُ وَغَسَّلُوهُ وَکَفَّنُوهُ وَحَنَّطُوهُ وَحَفَرُوا له وَأَلْحَدُوا وَصَلُّوا علیه ثُمَّ دَخَلُوا قَبْرَهُ فَوَضَعُوهُ فی قَبْرِهِ وَوَضَعُوا علیه اللَّبِنَ ثُمَّ خَرَجُوا من الْقَبْرِ ثُمَّ حَثَوْا علیه التُّرَابَ ثُمَّ قالوا یا بَنِی آدَمَ هذه سُنَّتُکُمْ

ابى بن کعب گوید: همانا ملائکه، آدم علیه السلام را قبض روح کرده و غسل و کفن و حنوط کردند

و قبر او را کنده و نماز بر او خواندند سپس داخل قبرش شدند و ایشان را درون قبر گذاشتند و خشت بر روى آن ریختند سپس از قبر بیرون آمده و خاک بر روى لحد او ریختند بعد گفتند: اى فرزندان آدم این سنّتى است براى شما

الشوکانی، محمد بن علی بن محمد (متوفاى 1255هـ)، نیل الأوطار من أحادیث سید الأخیار شرح منتقی الأخبار،ج4ص54 ناشر: دار الجیل، بیروت – 1973.

ابن کثیر الدمشقی، ابوالفداء إسماعیل بن عمر القرشی (متوفاى774هـ)، البدایة والنهایة، ج1، ص98 ناشر: مکتبة المعارف – بیروت

بنابر این مراسم خاکسپارى حضرت آدم علیه السلام، توسط ملائکه که معصوم هستند، انجام شد و این کار در مقابل فرزندان آن پیامبر انجام شد.

3. غسل حمزه توسط ملائکه

روایت حسن بصری از پیامبر صلی الله علیه وآله

عن الحسن قال قال رسول الله صلى الله علیه وسلم (رأیت حمزة تغسله الملائکة)

پیامبر صلى الله علیه وآله فرمودند: دیدم که ملائکه، حمزه را غسل مى‌دادند.

الطبری، ابوجعفر محب الدین أحمد بن عبد الله بن محمد (متوفاى694هـ)، ذخائر العقبى فی مناقب ذوی القربى، ج1، ص185، ناشر: دار الکتب المصریة – مصر.

روایت واقدی از پیامبر صلی الله علیه وآله

قال الواقدی: حمزة بن عبد المطلب أول من جیء به إلى النبی صلى الله علیه وآله وسلم بعد انصراف قریش - أو کان من أولهم - فصلى علیه رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم، ثم قال: رأیت الملائکة تغسله - قالوا: لأن حمزة کان جنباً ذلک الیوم.

واقدى گوید: حمزه اولین کس از شهداء ویا از اولین هایى بود که بعد از رفتن قریش (در جنگ احد) به خدمت پیامبرصلى علیه وآله آورده شد و پیامبر صلى الله علیه وآله بر پیکر او نماز خواند و سپس فرمودند: دیدم که ملائکه او را غسل مى‌دادند.اصحاب گفتند: زیرا حمزه در آن روز جنب بود.

إبن أبی‌الحدید المدائنی المعتزلی، ابوحامد عز الدین بن هبة الله بن محمد بن محمد (متوفاى655هـ)، شرح نهج البلاغة، ج15، ص23،تحقیق محمد عبد الکریم النمری، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت / لبنان، الطبعة: الأولى، 1418هـ - 1998م.

4. غسل حنظله توسط ملائکه

روایت طبرسی

کتاب ابان بن عثمان فی سیاق غزوة احد قال: وقال رسول الله (صلى الله علیه وآله من ذلک الرجل الذی تغسله الملائکة فی سفح الجبل؟ " فسألوا امرأته؟ فقالت: انه خرج وهو جنب وهو حنظلة بن ابی عامر.

پیغمبر صلى الله علیه وآله پرسید آن مردى که در دامنه کوه فرشتگان وى را غسل مى‌دهند کیست؟ یاران پیغمبر از زن او پرسیدند، وى گفت: حنظلة بن ابى عامر هنگامى که از منزل براى جهاد بیرون شد در حال جنابت بود و لذا فرشتگان ‏وى را غسل مى‌دهند

الطبرسی، أبی علی الفضل بن الحسن (متوفاى548هـ)، إعلام الورى بأعلام الهدى،ج 1ص182 تحقیق و نشر: تحقیق مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث ـ قم، الطبعة: الأولى، 1417هـ.

روایت حاکم نیشابوری

فأخبرنی أبو الحسین بن یعقوب الحافظ أنا محمد بن إسحاق بن إبراهیم ثنا سعید بن یحیى الأموی حدثنی أبی قال قال بن إسحاق حدثنی یحیى بن عباد بن عبد الله عن أبیه عن جده رضی الله عنه قال سمعت رسول الله صلى الله علیه وسلم یقول عند قتل حنظلة بن أبی عامر بعد أن التقی هو وأبو سفیان بن الحارث حین علاه شداد بن الأسود بالسیف فقتله فقال رسول الله صلى الله علیه وسلم إن صاحبکم تغسله الملائکة فسألوا صاحبته فقالت إنه خرج لما سمع الهائعة وهو جنب فقال رسول الله صلى الله علیه وسلم لذلک غسلته الملائکة

جدّ عبدالله گوید: از پیامبر صلى الله علیه وآله شنیدم که هنگام کشته شدن حنظله بعد از کار و زار وى با ابوسفیان (که نزدیک بود ابوسفیان در این نبرد با حنظله کشته شود )، در این هنگام شدّاد بن الأسود (از کفّار) شمشیر خود را بالا برد و حنظله را کشت.

پیامبر صلى الله علیه وآله فرمودند: دوست شما را ملائکه غسل دادند

اصحاب از زن وى پرسیدند (که وى چه مى‏کرد تا این درجه یافته است) زن وى گفت: چون آواز دادند که لشکر به غزوه أحد مى‌روند، حنظله با حالت جنابت از خانه خارج شد (وبه غزوه رفت)

پیامبر صلى الله علیه وآله فرمود: به خاطر جنب بودنش ملائکه غسلش دادند

نیشابوری، محمد بن عبدالله أبو عبدالله الحاکم (405 هـ،)، المستدرک على الصحیحین ج3، ص225، تحقیق: مصطفى عبد القادر عطا، دار النشر: دار الکتب العلمیة - بیروت - 1411هـ 1990م، الطبعة: الأولى،

صاحب مستدرک بعد از نقل روایت مى‌گوید:

هذا حدیث صحیح على شرط مسلم ولم یخرجاه.

این حدیث طبق مبناى مسلم صحیح است؛ هر چند که وى نقل نکرده است

در حاشیه کتاب سیر اعلام النبلاء در باره سند این روایت چنین آمده است:

هذا سند جید وصححه الحاکم وأقره الذهبی

این سند نیکو است وحاکم نیشابورى آن را صحیح دانسته وذهبى نیز به آن اقرارکرده است

الذهبی الشافعی، شمس الدین ابوعبد الله محمد بن أحمد بن عثمان (متوفاى 748 هـ)، سیر أعلام النبلاء،ج3 ص321،تحقیق: شعیب الأرناؤوط , محمد نعیم العرقسوسی، ناشر: مؤسسة الرسالة - بیروت، الطبعة: التاسعة، 1413هـ

البانى هم این روایت را حسن مى‌داند:

صحیح على شرط مسلم وسکت عنه الذهبی وإنما هو حسن فقط

حدیث طبق مبناى مسلم صحیح است و ذهبى در مورد آن سکوت کرده؛ ولى این روایت فقط حسن است.

ألبانی، محمد ناصر (متوفاى1420هـ)، إرواء الغلیل فی تخریج أحادیث منار السبیل،ج3 ص167 تحقیق: إشراف: زهیر الشاویش، ناشر: المکتب الإسلامی - بیروت - لبنان، الطبعة: الثانیة، 1405 - 1985 م

غسل حمزه سیّد الشهداء و حنظله «غسیل الملائکه» توسط ملائکه طبق نقل اهل سنت به خاطر جنابتشان بود؛ چون کسى که در معرکه جنگ شهید شود، غسل و کفن از او ساقط مى‌شود.

5. غسل حضرت موسی بن عمران علیهما السلام توسط ملائکه

علامه مجلسى مى‌گوید:

فان الظاهر من الاخبار أن موسى علیه السلام غسلته الملائکة

ظاهر از اخبار این است که ملائکه موسى علیه السلام را غسل دادند

بنابراین طبق قاعده معروف که معصوم را فقط معصوم غسل مى‌دهد در مورد آخرین معصوم نیز با توجه به شواهد تاریخى که غسل عده‌اى توسط ملائکه انجام شده است، احتمال دارد که متولّى تغسیل و تدقین و نماز معصوم و یا امام آخر ملائکه باشند.

ج: غسل توسط خود معصوم

همانطورى که در بحث روایات مربوط به غسل حضرت زهرا (سلام الله علیها) توسط خود ایشان گذشت، (اگر چه این روایات صریحا بر این مطلب دلالت نداشت و تنها دلالت بر غسل براى تنظیف داشت) اما اگر دلالت روایات و صحت آنها ثابت شود مى‌تواند دلیل بر این باشد که یکى از احکام اختصاصى معصومین، غسل توسط خود معصوم باشد.

د: احتمال شهادت آخرین معصوم

احتمال دارد که آخرین معصوم به مرگ طبیعى از دنیا‌ نرود و به شهادت برسد، که در این صورت نیز نیازى به غسل و کفن ندارد.

هـ: عدم نیاز به غسل مجدد

یکى از احتمالاتى که مى‌رود آن است که چون معصومین علیهم السلام، قبل از رجعت یک بار از دنیا رفته‌اند و غسل داده شده‌اند و یا شهید شده و نیاز به غسل نداشتند، دیگر نیازى به غسل مجدد نداشته باشند. همچنان که در جریان زنده شدن حضرت یحیى بن زکریا، توسط عیسى علیه السلام به این مطلب اشاره شده که بعد از زنده شدن، دوباره بدون اینکه او را غسل بدهند به قبر برگشت:

عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ رَبِیعِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَیْمٍ الْعَامِرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ إِنَّ عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ جَاءَ إِلَى قَبْرِ یَحْیَى بْنِ زَکَرِیَّا علیهما السلام وَ کَانَ سَأَلَ رَبَّهُ أَنْ یُحْیِیَهُ لَهُ فَدَعَاهُ فَأَجَابَهُ وَ خَرَجَ إِلَیْهِ مِنَ الْقَبْرِ فَقَالَ لَهُ مَا تُرِیدُ مِنِّی فَقَالَ لَهُ أُرِیدُ أَنْ تُؤْنِسَنِی کَمَا کُنْتَ فِی الدُّنْیَا فَقَالَ لَهُ یَا عِیسَى مَا سَکَنَتْ عَنِّی حَرَارَةُ الْمَوْتِ وَ أَنْتَ تُرِیدُ أَنْ تُعِیدَنِی إِلَى الدُّنْیَا وَ تَعُودَ عَلَیَّ حَرَارَةُ الْمَوْتِ فَتَرَکَهُ فَعَادَ إِلَى قَبْرِه

امام صادق علیه السلام فرمودند: همانا عیسى علیه السلام آمد کنار قبر یحیى علیه السلام و از خدا خواست که او را زنده کند دعا کرد و خدا هم استجابت کرد تا اینکه یحیى از قبر خارج شد و به طرف عیسى رفت یحیى علیه السلام گفت: از من چه مى‌خواهى عیسى علیه السلام گفت: مى‌خواهم مونسم باشى همچنان که در دنیا بودى، گفت: اى عیسى هنوز حرارت مرگ از تنم جدا نشده و تو مى خواهى که به دنیا بر گردم و دوباره حرارت مرگ به سراغم بیاید پس یحیى علیه السلام عیسى علیه السلام را رها کرد و به قبرش برگشت.

الکلینی الرازی، أبو جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفاى328 هـ)، الأصول من الکافی،ج3،ص260،ح37، ناشر: اسلامیه‏، تهران‏، الطبعة الثانیة،1362 هـ.ش

نتیجه نهائی:

این مطلب که معصوم را جز معصوم غسل نمى‌دهد و کفن نمى‌کند، قاعده‌اى است قطعى و امام زمان عج الله تعالى فرجه الشریف نیز توسط سید الشهداء علیه السلام غسل داده مى‌شود.

موفق باشید

کامبیز نادعلی (محب علی) یکشنبه 10 اردیبهشت‌ماه سال 1391 ساعت 09:08 ق.ظ