آداب، احکام و شرایط اعتکاف

یا خدای فاطمه (س) 

 آداب، احکام و شرایط اعتکاف

در این فراز نگاهی گذرا به اعمال، احکام، شرایط، محرمات و آداب اعتکاف افکنده ایم.
اعتکاف از عبادات مستحب به شمار می رود. البته، ممکن است هر عبادت مستحبی، تحت عناوین دیگری، واجب گردد. اعتکاف نیز با داخل شدن تحت یکی از این عناوین از استحباب خارج شده رنگ وجوب به خود می گیرد. اگر کسی نذر کند یا با خدای خود عهد و پیمان ببندد که سه روز در مسجد جامع معتکف شوم تحت عنوان وفای به نذر و عهد، اعتکاف بر او واجب می گردد.
اعتکاف با شرط در ضمن عقد نیز واجب می شود به طور مثال اگر خانه خود را به دیگری اجاره دهد و شرط کند که مستأجر سه روز اعتکاف نماید و همچنین بر اجیری که تعهد کرده در برابر مبلغی، معتکف شود، واجب است که اعتکاف را انجام دهد. همچنین کسی که دو روز اعتکاف را تمام کند اعتکاف روز سوم بر او واجب است.

نیابت در اعتکاف
اعتکاف را می توان به سه صورت به جای آورد. 1) برای خود ؛ 2) به نیابت از مردگان 3) به نیابت از زندگان اگر اعتکاف را به نیابت از کسی که، از دنیا رفته به جای آورد، در این صورت اعتکاف را تنها به نیابت از یک نفر می توان انجام داد ولی اگر مقصود اهدای ثواب باشد می توان ثواب اعتکاف را به چند نفر، زنده یا مرده، هدیه کرد.در مورد نیابت از شخص زنده، در میان فقها اختلاف نظر وجود دارد. بسیاری از فقها در درستی چنین اعتکافی، تردید کرده اند. در این صورت، هرگاه نایب، اعتکاف را به قصد رجا، یعنی امید به مطلوب بودن عمل نزد خدا، نه به عنوان عبادتی حتمی انجام دهد، مانعی ندارد.

شرایط اعتکاف
شرایط اعتکاف عبارت اند از: 1- ایمان: اعتکاف از غیر مسلمان، پذیرفته نمی شود و باطل است. 2- عقل: اعتکاف انسان مجنون باطل است. البته آنان که دارای جنون ادواری هستند. یعنی بعضی از اوقات در حال جنون و دیگر اوقات سالم هستند، اگر در حال سلامت معتکف شوند، اعتکاف آنها صحیح است. اصولاً هر عاملی مانند بی هوشی و مستی و ... که موجب از کار افتادگی عقل شود، اعتکاف را باطل می کند. 3- نیت و قصد قربت: در یک تقسیم بندی، واجبات و مستحبات به دو قسم تعبدی و توصلی تقسیم می شوند. مراد از تعبدی، عملی است که قصد قربت در آن معتبر است مانند نماز و روزه؛اما در اعمال توصلی این طور نیست. اعتکاف مانند نماز و روزه از اعمال تعبدی است و چنانچه بدون قصد قربت و با انگیزه های غیر الهی انجام شود، باطل می گردد. کسی که قصد اعتکاف دارد باید قبل از طلوع فجر نیت کند. سؤال اینجاست: آیا ماندن در مسجد و روزه گرفتن به قصد اعتکاف کافی است؟ یا آن که معتکف باید قصد کند عبادتی دیگر مانند قرائت قرآن و دعا را نیز انجام دهد؟ بیشتر فقها می گویند برای تحقق اعتکاف، قصد ماندن در مسجد به عنوان اعتکاف، به تنهایی کافی است. در مقابل، برخی از فقها، قصد عبادتی دیگر را شرط می دانند.
4- روزه: از شرایط اعتکاف، روزه گرفتن در ایام اعتکاف است. لذا تحقق اعتکاف از مسافری که روزه برای او جایز نیست غیر ممکن است و نیز اعتکاف از زنان در حال عادت ماهیانه ( هم به دلیل جایز نبودن روزه و هم به دلیل جایز نبودن توقف در مسجد برای او ) پذیرفته نمی باشد و همچنین اعتکاف در روز عید قربان و عید فطر که روزه در آن دو روز حرام است، باطل است. 5- مدت اعتکاف: اعتکاف نباید کمتر از سه روز باشد. اگر کسی کمتر از سه روز را برای اعتکاف نیت کند باطل است. اما اعتکاف بیش از سه روز مانعی ندارد و محدود به حد معینی نیست، اگرچه بعد از هر دو روز، سومین روز آن واجب است. بنابراین اگر پنج روز اعتکاف کند، روز ششم واجب است و اگر هشت روز اعتکاف کند، روز نهم بنا بر احتیاط، واجب است. 6- حضور در مسجد جامع: اعتکاف باید در مسجد جامع شهر باشد و اعتکاف در سایر مساجد، مثل مسجد قبیله یا مسجد بازار کافی نیست. اگر مسجد جامع در شهری متعدد باشد؛ می تواند یکی از آنها را انتخاب نماید. در صورت امکان احوط آن است که یکی از مساجد چهار گانه یعنی مسجد الحرام، مسجد النبی، مسجد کوفه و مسجد بصره را برای اعتکاف برگزینند. 7- اجازه صاحب اجازه: از آنجا که اعتکاف به خودی خود واجب نیست و انجام آن مستلزم خروج از منزل و صرف وقت نسبتاً زیادی است و ممکن است موجب پایمال شدن حق کسی شود، لذا یکی از شرایطی که برای آن ذکر می کنند؛ اجازه صاحب اجازه است. اگر کسی نسبت به فرد معتکف ولایت دارد یا حقی از او با انجام اعتکاف ضایع می شود، اجازه او در صحت اعتکاف شرط است و اگر بی اجازه او معتکف شود، زحمت بیهوده کشیده و وقت خود را تلف کرده است. به عنوان مثل اگر فرزندی بخواهد معتکف شود و این کار او، موجب آزار و اذیت پدر و مادر می شود یا به هر علتی به او اجازه اعتکاف ندهند، اعتکافش صحیح نیست. همچنین اگر زنی بخواهد معتکف شود و این کارش با حق شوهر منافات داشته باشد یا بدون اجازه شوهر از خانه خارج شود اعتکاف او اشکال دارد. اگر کسی طبق قراردادی مانند اجاره، باید مدت زمانی را در اختیار فرد یا سازمانی باشد نمی تواند بدون اجازه صاحب کار، به اعتکاف برود. زیرا حق او با اعتکاف این مرد ضایع می گردد. این در صورتی است که فرد به طور کلی مالکیت وقت و منافع خود را به دیگری واگذار کرده باشد. اما در جایی که تنها قراردادی برای انجام کار معینی بسته شده، اگر به آن عمل نکنند و به اعتکاف بپردازد هر چند به خاطر وفا نکردن به عهد خود گناهکار است اما برخی از فقها اعتکاف او را صحیح می دانند. 8- پیوستگی توقف: در اعتکاف باید وقوف در مساجد، به طور مداوم و پیوسته باشد. اگر شخص معتکف از روی عمد و با اراده، در غیر موارد مجاز، از مسجد خارج گردد، اعتکاف او باطل می شود چه عالم به حکم باشد و چه جاهل؛ ولی اگر در صورت فراموشی یا علی رغم میل باطنی و به اجبار مسجد را ترک نماید، اعتکاف او صحیح است. پس خروج از مسجد برای قضای حاجت یا انجام غسلهای واجب، به اعتکاف ضرری نمی رساند. امام صادق (ع) می فرماید: "لا یخرُجُ المُعتَکفُ مِنَ المَسجِدِ الاّ فِی حاجَةٍ؛ فرد معتکف از مسجد خارج نمی شود مگر برای حاجتی ضروری". از آنجا که در ضرورتها تنها باید به قدر دفع ضرورت اکتفا نمود لذا معتکف نمی تواند بیشتر از مقدار لازم در خارج از مسجد مکث کند.بنا بر مفاد بعضی از روایات، می توان برای رفع حوائج مسلمین یا برطرف کردن نیازهای نظام اسلامی، از مسجد در حال اعتکاف خارج و بعد از رفع حاجت به مسجد بازگشت. کما اینکه در سالی که ایام اعتکاف ماه رجب مصادف با 22 بهمن شده بود، فقهای بزرگ اسلام، مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی و مرحوم آیت الله العظمی اراکی، جهت شرکت در راهپیمایی 22 بهمن به جواز خروج از مسجد فتوا دادند.
اعمال اعتکاف در اسلام
آنچه اعتکاف را از عبادات دیگر متمایز و آن را در زمره عباداتی چوم حج و عمره قرار می دهد، بهره گیری اعتکاف از اجتماع چند عبادت است. بنابراین پرداختن به موضوع آن، بدون بررسی اجمالی این عبادات میسر نمی گردد. این عبادات عبارت اند از: روزه:پیامبر اکرم (ص) در این باره می فرماید: "لا اعتِکافَ الّا بِصَومٍ" امام صادق (ع) نیز می فرماید: "لا اعتِکافَ الاّ بِصومٍ وَ فی المِصرِ الذّی انتَ فِیه؛ هیچ اعتکافی صحیح نیست مگر اینکه به همراه روزه باشد و در شهری که در آن هستید صورت بپذیرد." بنابراین از اعمال مهم اعتکاف، روزه گرفتن در ایام اعتکاف است. معتکف می تواند روزه واجب یا مستحب، برای خود یا به نیابت از دیگران، مثل پدر و مادر فوت شده، بگیرد. چنانچه اعتکاف در ماه رمضان باشد باید فقط روزه واجب ماه مبارک رمضان را در نظر گرفت.روزه از ارکان اعتکاف بوده و ابطال آن موجب بطلان اعتکاف می شود؛ پس بر معتکف لازم است تا دقت بیشتری در واجبات و محرمات روزه بنماید و علاوه بر این، آداب روزه داری را نیز رعایت کند. امام صادق (ع) در این باره می گویند: "روزه تنها پرهیز از خوردنی و آشامیدنی نیست. شرط روزه کامل، سکوت باطن و درون است. هرگاه روزه گرفتید، زبانتان را از دروغ نگهدارید؛ چشمتان را از حرام بازدارید؛ نزاع نکنید؛ حسد نورزید؛ یکدیگر را با القاب زشت صدا مزنید؛ از جدال بپرهیزید؛ نسبت دروغ به کسی ندهید؛ درصدد مخالفت با یکدیگر برنیایید؛ خشم نورزید؛ کسی را مورد سرزنش و دشنام قرار ندهید." نماز:از دیگر اعمال اعتکاف اقامه نماز است. حضرت علی (ع) در این باره می فرماید: "یلزَمُ المُعتَکَفَ المَسجِدَ وَ یلزَمُ ذکرَ اللهِ وَ التَلاوَةِ وَ الصّلاةِ ..." بر معتکف لازم است در مسجد بماند و به ذکر خداوند و تلاوت کتاب و نماز مشغول گردد. اصولاً از چند منظر می توان به نماز در حال اعتکاف نگریست: الف) نمازهای جماعت: با توجه به تداوم حضور جمعی در مسجد اقامه نماز جماعت در اوقات پنجگانه از بهترین عبادات برای معتکف به شمار می رود. پیامبر اکرم (ص) درباره جایگاه نماز جماعت، می فرماید: "صَلاةُ الرَجُلِ فی جَماعَةٍ خَیرٌ مِن صَلاتِهِ فی بَیتِهِ اَربَعینَ سَنَهٍ" نماز انسان به صورت جماعت بهتر از نمازی است که در خانه خود به مدت چهل سال می خواند. ب ) نماز شب: نماز شب از برجسته ترین و با فضیلت ترین عبادات در اسلام است، در آیات و روایات تأکید فراوانی روی این عمل صورت گرفته تا آنجا که خداوند نماز شب را بر بنده محبوبش حضرت محمد (ص) واجب ساخته و چنین می فرماید: "وَ مِنَ اللّیلِ فَتَهَجّد بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسی أَن یبعَثَکَ رَبُّک مَقاماً مَحموُداً؛ قسمی از شب را به نماز بایست؛ خدای تو، دوست دارد که تو را به مقام محمد برساند (اسراء 79)." همچنین قرآن از کسانی که در شب به راز و نیاز با خدای خود می پردازند تمجید نموده است: "وَ الذّینَ یبیتُونَ لِرَبّهِم سُجّداً وَ قِیاماً (فرقان:164) آنان که در دل شب در حال سجده و قیام می باشند." اهمیت تهجد در اعتکاف زمانی آشکار می شود که بدانیم «خلوت» و «سهر» هر دو از مراحل سیر و سلوک بوده و در کنار هم انسان جویای کمال را به مقصد می رسانند. صمت و جوع و سهر و خلوت و ذکر به دوام ناتمامان جهان را کُند این پنج، تمام ج) نوافل یومیه (نمازهای مستحبی روزانه): نمازهای مستحبی روزانه به جهت اشتغال به امور روزمره، از انسان فوت می شود. در حالی که به انجام آن بسیار سفارش شده است. امام کاظم (ع) می گویند: "صلاةُ النَوافِلِ قُربانُ کلّ مؤمنٍ" و انسان معتکف در سایه دوری از کارهای روزمره، فرصتی می یابد تا زلال جان را در دریای رحمت الهی شستشو داده و از فیوض آن بهره مند گردد. د) نوافل مخصوص: چون بهترین اوقات اعتکاف در ماه مبارک رمضان و ماه رجب است. معمولاً معتکف از انجام نمازهای مستحبی در این ایام غافل نمی شود و در این میان شب نیمه ماه رجب و شبهای قدر، دستورات ویژه ایی دارند که عمل به آنها برای معتکف شیرین و جذاب است.معتکف در روز و شب به دعا دل می بندد. قرآن در این باره می گوید: "وَ قالَ رَبَّکُم اَدعُونی اَستَجِب لَکُم اِنّ الذّینَ یستَکبِرونَ عَن عِبادَتی سَیدخُلونَ جَهَنّمَ داخِرین؛ و پروردگارتان گفت: مرا بخوانید تا اجابت کنم شما را و آنان که از عبادت من روی برگردانند و تکبر بورزند، به زودی داخل جهنم خواهند شد (غافر60)." امام خمینی (ره) پرده از راز دعا برداشته می گوید: "این ادعیه در ماه مبارک رجب مخصوصاً در ماه مبارک شعبان، مقدمه و آرایشی است برای قلب انسان؛ برای این که مهیا بشود؛ برای مهمانی خدا ... این ادعیه، ما را به مقصد می رساند، انسان را از ظلمت بیرون می برد. وقتی که از این ظلمت بیرون رفت، انسانی می شود که برای خدا کار می کند، برای خدا شمشیر می زند، برای خدا مقاتله می کند و قیامتش هم برای خداست.» ادعیه ایام اعتکاف را از چند موضع می توان به نظاره نشست: الف) ادعیه مخصوص ایام البیض: از مهمترین دعاها در این ایام، دعای اُمِ داوود است. این دعا از حیث محتوا دارای دو بخش عمده می باشد: بخش اول، عبارت از فرازهایی است که در آنها عقاید اسلامی مانند توحید، صفات خدا، نبوت رسول اکرم (ص)، نبوت پیامبران سلف (ع) و وجود و عظمت مقام ملائک بیان می شود و بخش دوم دعا، عرفان ناب شیعی است که از دهان مبارک رئیس مذهب شیعه تراوش نموده است. در این فرازها، دعای ام داوود شباهتهای زیادی به دعای جوشن کبیر پیدا می کند و همه چیز هستی را متعلق به خداوند دانسته و از برای انسان جز تعلقی و ربطی به وجود خداوند، چیز دیگری قائل نمی شود. یعنی؛ همان مسأله فقر و غنای وجودی در عرفان اسلامی.این دعا دارای آداب مخصوصی است ازجمله باید دعاکننده روزه دار باشد؛ دعا را بعد از نماز عصر بخواند؛ دعا را بعد از قرائت سوره هایی مخصوص از قرآن شروع کند؛ و همچنین آن را در مکانی خلوت بخواند. یکی دیگر از دعاهای مهم این ایام، زیارت امام حسین (ع) در نیمه ماه رجب است. در این هنگام دو زیارت از برای ایشان خوانده می شود که یکی به زیارت امام حسین در شب پانزدهم معروف است و دیگری به زیارت غفیله. ب) ادعیه ماه رمضان: اگر انسان در ماه مبارک رمضان معتکف شود از دعاهای مربوط به این ماه نیز بهره مند می گردد که به جهت شهرت آنها، از ذکرشان خودداری می شود. قرائت قرآن کریم:از دیگر اعمال اعتکاف، قرائت قرآن کریم می باشد. درباره اهمیت تلاوت قرآن مجید پیامبر اکرم (ص) می گویند: "ای سلمان: هنگامی که مؤمن قرآن تلاوت می کند، خداوند درهای رحمت را به سوی او می گشاید ...» و به راستی که چیزی بعد از فراگیری علم در پیشگاه خداوند، محبوبتر از قرائت قرآن نیست و بزرگوارترین بندگان در پیشگاه خداوند بعد از پیامبر و علما، حاملان قرآن هستند. اینان همانند انبیا از دنیا خارج می شوند؛ به همراه انبیا از قبرهایشان محشور شده و از پل صراط عبور می کنند و به آنان مثل ثواب انبیا داده می شود. پس خوشا به حال طالب علم و حامل قرآن، از آن چیزیهایی که در پیشگاه خداوند دارند از کرم و شرف. قرآن نیز این گونه از عظمت خود خبر می دهد: "لَو اَنزَلنا هذا القُرآنَ عَلی جَبَلٍ لَرَأیتَهُ خاشِعاً مُتِصَدِعاً مِن خَشیةِ الله؛ اگر قرآن را بر کوه نازل می کردیم یقیناً آن را فروتن و از هم پاشیده از بیم خدا می دیدی. (حشر:21)" در مراسم اعتکاف، به ویژه در اعمال ام داوود در ایام البیض، سفارش به خواندن سوره و آیات مخصوصی شده که از جمله آنها، صد مرتبه حمد و توحید، ده مرتبه آیةالکرسی، قرائت سوره های انعام، بنی اسرائیل، کهف، لقمان، یس، صافات، فصلت، شورا، دخان، فتح، واقعه، ملک، قلم و انشقاق تا آخر قرآن.توبه و استغفار: آخرین عمل از اعمال اعتکاف که حا دارد به آن پرداخته شود، توبه و استغفار است. قرآن کریم می گوید: "یا اَیهّا الذّینَ آمَنُوا تُوبوُا اِلَی اللهِ توبَةً نَصوحاً؛ ای کسانی که ایمان آورده اید به سوی خدا توبه کنید، توبه ایی که بعد از آن به گناه باز نگردید (تحریم8)." "غافِرُ الذَنبِ وَ قابِلُ التَوبِ شَدیدُ العِقاب. (مؤمن:3) خداوند بخشاینده گناه و پذیرنده توبه و کیفر دهنده ای سخت است."پیامبر خدا (ص) در این خصوص می فرماید: "ای مردم پیش از مردن توبه کنید و به سوی خدا بازگشت نمایید چنان بازگشتی که دیگر به سوی گناه برنگردید و پیشی بگیرید به اعمال صالح و اصلاح کنید بین خود و خدای خود را، تا سعادتمند شوید".اعتکاف فرصت مناسبی است برای بررسی و محاسبه نفس. "حاسَبُوا قَبلَ اَن تُحاسَبوا؛ به حساب اعمالتان رسیدگی کنید قبل از آنکه، خداوند به آنها رسیدگی کند."جبران کژیها و نواقص با طلب مغفرت و توبه به درگاه خداوند، همان کاری است که لقمان حکیم به فرزندش سفارش می کند: "و هنگامی که گناهی از تو سر زد دنبال آن از خدای متعال طلب مغفرت بنما و اظهار پشیمانی کن و تصمیم بگیر که هرگز به آن گناه باز نگردی."در اینجا نکاتی درباره توبه ذکر می شود: الف) حقیقت توبه: مولایمان علی (ع) حقیقت توبه را این گونه معرفی می کند: "التُوبَةُ نَدَمٌ بِالقَلبِ وَ استِغفارٌ بِاللّسانِ وَ تَرکٌ بِالجَوارِحِ وَ اضارُ الاّ یعُودَ؛ حقیقت توبه چهار چیز است: 1.ندامت قلبی؛ 2.بیان ندامت به وسیله اذکاری که در خصوص استغفار آمده است؛ 3. ترک گناهان 4. تصمیم بر ترک گناه در آینده.بنابراین تکرار لفظ استغفر الله، بدون در نظر گرفتن مراتب دیگر، توبه واقعی نیست. ب) توبه در همه گناهان به یک صورت انجام نمی پذیرد: از آنجا که نوع گناه مختلف است، توبه از آنها نیز با هم فرق می کند پس کسانی که در حال محاسبه نفس هستند، مثل معتکفین، برای رسیدن به مقام توابین باید از نوع گناه و توبه آن غفلت نورزند. انواع پشیمانی عبارت اند از: 1. پشیمانی و بازگشت: در جایی که گناه در مورد حقوق الله باشد و در کنار او چیزی مثل نماز و روزه و ضایع نشده باشد. 2. ندامت به همراه تدارک: در جایی که در کنار گناه، چیز دیگری مثل نماز و روزه ضایع شود که در این صورت توبه عبارت است از، ندامت به همراه جبران آنچه ضایع شده است. 3. ندامت به همراه رضایت: و آن در جایی است که حقوق دیگران را ضایع کرده باشد که در این صورت، به همراه ندامت باید رضایت صاحب حق را جلب کند. ج) آداب توبه: از برای توبه آدابی است مانند سایر اعمال، اگر بخواهد از اعتکاف خود بهره کامل ببرد و موفق به توبه واقعی شود، رعایت آن آداب، بسیار مفید است از جمله آداب توبه موارد زیر است: 1. توبه در هنگام سحر؛ 2. خواندن دعای ندبه؛ 3.غسل؛ 4. نماز توبه؛ 5.روزه گرفتن؛ 6. تکرار لفظ استغفار؛ و ...